1-2- laboratoriya jumis: Su`t o`nimi ha`m oni esabqa aliw usillari

Tapsirma № 1 A`meliy shinig`iw kitabinin` 86-bet 30-keste Govmush laqapli qara-ala porodali siyirlardin` su`t o`nimdarliq ko`rsetkishlerinen paydalanip, variantlardin` ha`r qiyli boliwin saqlaw ushin 30–kestedegi mag`liwmatlardi jaziwda 26-kestede ko`rsetilgen mag`liwmatlardi ayliq su`t o`nimdarlig`ina kilogrammlarda qosip jazin`. Usi mag`liwmatlar tiykarinda 1,2,3 – tuwg`an siyirlardi 305 ku`nlik su`t mug`darin, 1% su`t mug`darin, su`ttin` ortasha maylilig`in, su`t may shig`imin aniqlan` ha`m na`tiyjelerin 27-keste formasinda jazin`.
Keste №27
Variantlardin` sutkaliq su`t mug`darina qosimsha

Variantlar	Su`t mug`dari, kg	Variantlar	Su`t mug`dari, kg
1	5	11	55
2	10	12	60
3	15	13	65
4	20	14	70
5	25	15	75
6	30	16	80
7	35	17	85
8	40	18	90
9	45	19	95
10	50	20	100

Keste №28

Govmush laqapli qara-ala porodali siyirdin` su`t o`nimdarliq ko`rsetkishleri

Tuwiw jasi	Ko`rsetkiler	Laktatsiya aylari										Laktatsiya dawaminda,kg		1% su`t mug`dari, kg		Su`ttin` ortasha maylilig`i, O`		Sut may shig`imi, kg kg
		1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1	Sawim, kg
	Su`ttin` maylilig` %
	1% su`t
2	Sawim, kg
	Su`ttin` maylilig` %
	1% su`t
3	Sawim, kg
	Su`ttin` maylilig` %
	1% su`t

5-6- Laboratoriya jumis:
Go`sh o`nimlerin esapqa aliw ha`m bahalaw. Morfologiyaliq quramin aniqlaw.
Sabaqtiń maqseti: Qishloq xujaligi xayvonlarining gusht sifati va gushtining marfologik tarkibini aniqlash va gósht mahsuldorligini xarakterlovchi kórsatkichlar menen tanishish, ularni hisoblash usullari, yóllari va texnikalarini órganish.
Sabaqtiń mazmuni: Qoramollarni sóygandan keyin mahsuldorligi, ularning sóyim vazni, sóyim chiqimi, gósht nimtasining morfologik va sortli tarkibi, kimyoviy tarkibi, tóyimliligi (kaloriyaligi) bóyicha baholanadi.
Nimtalar, ichki yoǵ va teri kórib chiqib baholangandan sóng, tarozida tortilib sóyim vazni va gósht chiqimi aniqlanadi. Ikkala nimtaning (kalla, teri, oyoqlari va ikki qól hamda ichki organlardan tashqari) ichki yoǵning yiǵindisi sóyim vazni deyiladi. Sóyim vaznining sóyishdan oldingi tirik vazniga bólgan nisbatini foizda ifodalanishiga sóyim chiqimi deyiladi.
Nimtaning morfologik tarkibi deganda undagi muskul, yoǵ, biriktiruvchi va suyak tóqimalarning chiqimi tushuniladi. Muskul tóqimalarning suyak tóqimalariga nisbati góshtdorlik koeffitsienti deyiladi, bu kórsatkich nimtaning gósht menen tólishish darajasini kórsatadi.
Nimtaning ayrim anatomik qismlari turlicha tóyimlilik qiymatiga ega, shunga muvofiq, qoramol góshti GOST – 7595-55 asosida uch sortga: birinchi, ikkinchi va uchinchi sortlarga bólinadi. Sóyilgan qoramol nimtasini uch sortga bólib chopish uchun uni 9 bólakka bólish kerak. Birinchi sortga orqa bel, ketki bel (filey), biqin – okovalok, dumǵaza – krestets, son – oguzok va kókrak qismi; ikkinchi sortga – kurak, elka qism va biqin parda; uchinchi sortga – bóǵiz, bilakuzuk bóǵimi va tópiq (sakrash bóǵimi) kiradi.
Yosh qoramollarning nimtasi GOST – 8475-25 ga muvofiq navlanadi.
Qoramollarning gósht mahssuldorligiga baho berishda ularni tez etiluvchanligi, ósish tezligini órganish katta ahamiyatga ega.
Qoramollarning gósht mahsuldorligini iqtisodiy nátiyjeligin kórsatkichi sifatida 1 kg qóshimcha vazn olishga sarflangan oziqalar sarfi, 1 ts qóshimcha vaznning tannarxi, ularni gósht uchun óstirishning rentabelligi órganiladi.
Sóyilgan mollar nimtasi va góshtning sifatiga qarab ularning semizligi quyidagicha aniqlanadi.
Jadval 1.
Hókiz, sigir va yosh qoramollar góshtining sifatiga qarab ularni semizligini aniqlash.

Kórsatkichlar	Semizlik darajasi
	Oliy	Órtacha	Oriq
Hókiz va sigirlar góshti
Muskul tóqimalarini rivojlanishi	Yaxshi	Órtacha	Qoniqarsiz
Soni va kókraklari	Tólishgan	Órtacha tólishgan	Burchaksimon
Orqa va bel umurtqalari ósimtalari	Bórtib chiqib turmaydi	Unchalik ajralib turmaydi	Dóppayib chiqib turadi
Ótirǵich suyak dómboqlari, yonbosh va kuraklari	Bórtib chiqib turmaydi	Unchalik ajralib turmaydi	Dóppayib chiqib turadi
Teri ostida yoǵ tóplanishi	Kurakdan ótirǵich dómboqlarigacha yupqa yoǵ pardasi bóladi	8-qovurǵadan ótirǵich dómboqlarigacha yupqa yoǵ pardasi bóladi	Ótirǵich dómboqlari, beli va oxirgi qovurǵalarining ayrim qismlarida yoǵlar bóladi
Yosh mollarning góshti
Muskul tóqimalarini rivojlanishi	Yaxshi	Órtacha	Qoniqarsiz
Orqa va bel umurtqalari ósimtalari	Bórtib chiqib turmaydi	Biroz bórtib chiqib turadi	Bórtib chiqib turadi
Beli va soni	Tólishgan	Kuragi chuqurchasiz, soni tólishgan emas	Kuragi, soni tólishgan emas
Ótirǵich suyak dómboqlari va yonbosh	Bórtib chiqib turmaydi	Biroz bórtib chiqib turadi	Bórtib chiqib turadi
Yoǵ tóplanishi	Dum asosida, ótirǵich dómboqlarida, belida, qovurǵalarida yupqa yoǵ pardasi bóladi	Dum asosida, sonining ichki tomonining yuqori qismida yoǵ bóladi	Bólmaydi

Jadval 2.

Buqa va buzoqlar góshtining sifatiga qarab ularning semizligini aniqlash

Kórsatkichlar	Semizlik darajasi
	Birinchi	Ikkinchi
Buqalar góshti
Muskul tóqimalarining rivojlanishi	Yaxshi	Órtacha
Kurak-bóyin va tos yonbosh qismi	Qavariq	Uncha tólishmagan
Umurtqa va kurak ósimtalari	Turtib chiqib turmaydi	Turtib chiqib turadi
Buzoqlar góshti
Góshtning rangi	(emadigan). Pushti oqish bólib, nimtaning buyrak, tos, qovurǵa va son qismida yoǵ bóladi	(qóshimcha oziqlanadigan). Pushti bólib, nimtaning tos va buyrak qismida ozgina yoǵ bóladi
Muskul tóqimalarining rivojlanishi	Órtacha	Qoniqarsiz
Orqa va bel umurtqalarining ótkir ósimtalari	Turtib chiqib turmaydi	Biroz turtib chiqib turadi
Soni	Yaxshi tólishgan	Biroz qotma

Topshiriq 1. Quyida berilganlarga asoslanib, qizil-chól zot qoramollarning gósht mahsuldorligini va góshtning sifatini aniqlang:

A. Nimtalar, ichki yoǵi va terisining sóyim chiqimini;
B. Nimtalardagi yoǵ pardasining joylashishiga qarab semizlik toifalarini;
V. Sóyim kórsatkichlari bóyicha mollarning jinsi, yoshi, semizligi va ularni axtalashning gósht mahsuldorligi menen boǵliqligi.
Jadval 3.

Jinsi	Sóyishdan oldingi tirik vazni	Se5mizlik darajasi	Nimtalarning toifalari	Oǵirligi, kg				Chiqimi, %
				Nimtalari	Ichki yoǵ	Nimtalari va ichki yoǵ	Terisi	Nimtalari	Ichki yoǵ	Nimtalari va ichki yoǵ	Terisi
Sigir	510	Oliy		238,5	18,3		26,0
	480	Órta		222,5	13,4		20,1
	490	Oliy		232,2	16,2		27,2
Buqacha	412	Oliy		297,3	8,2		29,0
	428	Oliy		228,6	9,8		28,5
Bichilgan	402	Órta		203,1	9,5		27,3
	396	Órta		180,2	7,3		23,7
Órtacha
Buqa	1052	Órta		472,9	22,0		84,3
	930	Oliy		419,5	20,0		79,3

Eslatma: a) Sigirlar nimtasidagi yoǵ pardasi 8-qovurǵadan ótirǵich dómboǵigacha joylashgan.

b) Buqachalar nimtasidagi yoǵ pardasi kurakdan ótirǵich dómboǵigacha joylashgan.
v) Buqalar nimtasidagi muskul tóqimalari yaxshi rivojlangan, qovurǵalar, yonbosh chóqqilari, kuragi turtib chiqmagan.
Topshiriq 2. quyida keltirilgan jadval tasosida qora-ola zotli buqachalarning góshtini sifatini yoshiga boǵliq holda ózgarishini órganing. Qilingan hisobotlar asosida qoramollarni sóyishning qulay yoshini aniqlab yozuv xulosalari qiling.
Jadval 4.
Qora-ola zotli buqachalarni gósht mahsulotini sifatini yoshiga boǵliqligi (A.A.Gayko málumoti bóyicha)

Kórsatkichlar	Tuǵilganda	Yoshi, oy
		6	12	15	18
Bir boshning tirik vazni, kg	31,5	102,0	302,0	381,0	444,0
Mutloq ósishi, kg	-
Órtacha kunlik ósishi, g	-
Nisbiy ósish tezligi, oy davrlarida, %	-	0-6	6-12	12-15	15-18
Buqachalarning sóyim kórsatkichlari
Sóyishdan oldingi tirik vazni, kg	31,0	158,0	299,0	387,7	421,5
Nimtalar oǵirligi, kg	17,4	82,0	104,0	218,4	230,0
Ichki yoǵning oǵirligi, kg
Ichki yoǵ chiqimi, %	0,40	2,47	3,10	9,03	10,45
Sóyim oǵirligi, kg
Sóyim chiqimi, %
Nimtasining morfologik tarkibi
Lahm gósht, kg	9,01	57,2	115,4	167,4	174,4
Suyaklar, kg	6,79	19,84	30,6	33,86	36,8
Paylar, kg	-	3,1	-	5,08
1 kg lahmga tóǵri keladigan suyaklar, kg
Har 100 kg vaznga tóǵri keladigan lahm miqdori, kg

Soyim awirlig`inin` soyiwdan alding`i tiri salmag`ina salistirmasina soyim shig`mi delinedi.
Soyim awirlig`i degende go`sh bo`lekerinin` awirlig`i ishki may awirlig`i qosilg`anlig`i tu`siniledi.
Soyim shig`imi to`mendegi formula arqala tabiladi.

Soyim shig`mi = Soyim awrlig`i x 100

Soyiwdan aiding`i tiri salmag`i

Soyim awirlig`i haywannin` tu`ri boyinsha pariq qiladi. Qaramal ha`m qoylarda soyim awirlig`i degende bassiz, ayaqsiz, terisiz, quyriqsiz, ishki ag`zalarsiz qansizlandirilg`an bo`lek go`sh ha`m may mug`dari tu`sindiriledi.

Shoshqalarda ayaqsiz, ishki organlarsiz qansizlandrilg`an bo`lek soyim awirlig`i esaplanadi.
Bekon shoshqalarda bassiz, ayaqsiz qansizlantirilg`an bo`lek soyim awirlig`i delinedi.
Quslarda soyim awirlig`i to`mendegi tu`rlerge bo`linedi.
1) Tazalanbag`an – bunda qansizlandirilg`an, pa`rleri aling`an, basi, ayag`i, ishki ag`zalari aling`an boladi.
2) Yarim tazalang`an – bunda qanizlandirilg`an, pa`rleri aling`an boladi.
3) Toliq tazalang`an – bunda qansizlandirilg`an, par, qanatlari, ishki ag`zalari ha`m ayag`i aling`an boladi.
Ha`r qiyli tu`rge tiyisli haywanlar soyim shig`imi bir-birinen sezilerli da`reede pariq qiladi. (Keste №29)

Keste №29

Ha`r qiyli tu`rdegi haywanlardin` ortasha soyim shig`imi.

Haywanlar tu`ri	Soyim shig`imi, %
Qaramallar	55-56
Qoylar	44-52
Shoshqalar	75-85
Atlar	47-52
Quslar	77-81

Tapsirma №1. 30-keste mag`liwmatlarinan paydalanip 31-kestedegi variantlarg`a qosimsha qosip ko`shirip jazin` ha`mde usi ko`rsetkishlerden paydlanaip haywanlar ha`m tawiqlardin` soyim awirlig`i ha`m soyim shig`imin aniqlan`. Aling`an mag`liwmatlardi 32-keste formasinda jazin`.

Keste №30

Waziypani orinlaw ushin da`slepki mag`liwmatlar

Haywan ha`m tawiq tu`rleri porodasi	Jasi	Tiri salmag`i kg	Syiwdan aldin`g`i Salmag`i kg	qan salmag`i kg	Terinin` awirlig`i, pa`r, kg	Bas ha`m ayaq salmag`i, kg	Ishki organlar salmag`i kg awirlig`i,kg	Ishki maylar bu`yrekten basqasii kg	Soyilg`an dene salmag`i kg
Shvits porodasi bug`asi	18	432	412	29,5	32,0	35,7	73,2	13,6	228
Qara-ala porodasi bug`asi	18	438	414	29	31	35,0	92,4	14,6	206
Golshtinofriz bug`isi	18	437	413,5	29	31,4	34,3	98,5	9,3	211
Qizil sho`l buqashasi	18	424	404	27,8	32,5	34,6	98,1	11,8	199,2
Qazaqi aqbas buqashasi	18	501	488	34,3	35,6	45,6	94,5	22,3	255,7
Santa-gertrulla buqashasi	18	530	505	36,2	37,1	43,1	83,6	29,2	275,8
Jaydari maldi semirtiriw	1215	54,8	51,5	3,0	4,6	3,5	12,7	1,9	26,0
Qarako`l qoshqari semirtiwdegi	1012	39	36,5	2,6	3,7	3,8	10,9	0,6	15,5
Go`sh-ju`n bag`darindag`i semirtiw o`zbek qoshqari	8	43,2	40,3	1,9	4,9	4,9	10,1	0,8	17.7
Arqa kavkaz porodasi	6	114	104	6,3	6,9	9,5	13,5	5,9	61,9
Rus aq tawiq porodasi sho`jesi	4	1,722	1,695	0,070	0,127	0,195	0,293	-	1,010

Keste №31
Waziypani orinlaw boyinsha qosimshi mag`liwmatlar

Variantlar	Du`zetiw mag`liwmatlar kg	Variantlar	Du`zetiw mag`liwmatlar kg
1	0,5	11	5,5
2	1,0	12	6,0
3	1,5	13	6,5
4	2,0	14	7,0
5	2,5	15	7,5
6	3,0	16	8,0
7	3,5	17	8,5
8	4,0	18	9,0
9	4,5	19	9,5
10	5,0	20	10,0

Keste №32

Soyim awirlig`in ha`m go`sh mug`darin aniqliw.

Haywan ha`m tawiq tu`rleri,poroda	Jasi	Tiri salmag`i kg	Soyiwdan aldin`g`i awirlig`i kg	qan salmag`i kg	Terinin` awirlig`i, pa`r, kg	Bas ha`m ayaq salmag`i, kg	Ishki organlar awirlig`i,kg	Ishki maylar bu`yrekten basqasi kg	Soyilg`an dene salmag`i kg	Soyim shig`imi O`	Gg`sh mug`dari kg
Shvits porodali bug`asha	18
Qara-ala porodali bug`asha	18
Golshtino-friz bug`ashasi	18
Qizil sho`l bug`ashasi	18
Qazaqi aqbas bug`ashasi	18
Santa-gertruda bug`ashasi	18
Jaydari porodanin` semirtiriwdegisi	12
Qarako`l qoshqarshasi semirtiwdegisi	12
Go`sh-ju`n bag`darin-dag`i semirtiwdegi o`zbek qoshqari	8
Arqa kavkaz porodasi	6
Rus aq tawiq porodasi sho`jesi	4

Tapsirma №2 33-keste mag`liwmatlarinan paydalanip qaramallar go`sh o`nimdarlig`inin` tiri salmag`i menen baylanislilig`i boyinsha soyim shig`imin esaplan` ha`m tiyisli juwmaqlar jazin`.
Keste №33
Qaramallar go`sh o`nimdarlig`inin` tiri salmag`i menen baylanislilig`i

Ko`retkishler	Tiri salmag`i, kg
	250 ge shekem	251-300	301-350	351-400	401-450	450 den ziyat
Semirtiwden payda bolg`an salmaq	220	255	325	381	424	479
Soyiwdan aldin`g`i salmaq	204	247	315	369	412	465
Som go`sh bo`lekleri	92	121	159	188	215	250
Ishki may	2,0	2,9	3,6	4,2	5,0	6,3
Soyim shig`imi, %

Kerekli u`skeneler: jumis alip bariwshi da`pter, jilikti bo`leklew sxemasi ko`rsetilgen suwret, go`sh o`nimdarlig`i boyinsha da`slepki mag`liwmatlar a`debiyatlar: 1,2,3,11.