1-amaliy mashg’ulot. O’zgarmas tok elektr zanjirlarini hisoblash. Mashg’ulot maqsadi

1-amaliy mashg’ulot. O’zgarmas tok elektr zanjirlarini hisoblash.


Mashg’ulot maqsadi: Elektr zanjirlari bilan tanishish
Om va Kirxgof qonunlarini o`zgarmas tok zanjiriga qo`llashni, zanjir elementlarining qiymatlarini ketma-ket, paralel va aralash o`langan xolatda xisoblashni o`rganish.
Vaqt bo`yicha qiymatlari va yo`nalishi o`zgarmaydigan tok o`zgarmas tok deyiladi.
Elektr toki o`tadigan o`tkazgichdagi turli elektr tuzilmalar yig`indisi elektr zanjiri deyilidi.
Xar qanday elektr zanjir uchta asosiy elementdan, tok manbaidan( a) rasm), istemolchilardan( b) rasm ) va tutashtiruvchi simlardan( s) rasm ) tashkil topgan bo`ladi.

с)

а)

б)




1-rasm. Elektr zanjirning asosiy elementlari
Tok manbai elektr zaryadini berk zanjirida yurgizib ma’lum ishni bajaradi. Ayrim musbat zaryadni berk zanjirda yurgizish ishi elektr yurituvchi kuchi deyiladi. EYuK ning birligi – volьt (V.)
EYuK manbalarining bir necha turi bor:

1. 
   Galvanik elementlar;
   
2. 
   Akkumulyatorlar;
   
3. 
   Elektr generatorlar;
   
4. 
   Kremniy yarim o`tkazgichli fotoelementlar (quyosh batareyalari).
   

Elektr energiya istemolchilari quyidagilar:

1. 
   Elektr divigatellar;
   
2. 
   Yoritish lampalar;
   
3. 
   Isitish asboblari va boshqalar.
   

Tutashtiruvchi simlar asosan ikki turi mavjud:

1. 
   Alyuminiy simlar;
   
2. 
   Mis simlar
   

Elektr zanjirlarida istemolchilar ketma-ket, parallel va aralash xolatda ulanadi.
Istemolchilarni ketma-ket ulash uchun birinchi istemolchining ikkinchi (oxirgi) uchini ikkinchi istemolchining birinchi (bosh) uchiga ulash kerak.



R₁ ва R₂ истемолчилар учун
а ва с нуқталар истемолчиларнинг биринчи (бош) ўчи
б ва д нуқталар истемолчиларнинг иккинчи (охирги) учи
Ya’ni:





2-rasm. Elektr istemolchilari tarmoqlanmagan elektr zanjiri

Istemolchilari ketma-ket ulangan zanjir tarmoqlanmagan zanjir deyiladi.

Bunday zanjirda istemolchilardagi tok kuchi bir – biriga teng bo`lib u quyidagicha:
I=I<sub>1</sub>= I<sub>2</sub>= I<sub>3</sub> ya’ni I=sonst
Kuchlanishlar kirixgofning ikkinchi qonuni berk konturda istemolchilardagi kuchlanishlar yig`indisi zanjirga berilgan EYuK qiymatiga tengdir va quyidagicha:


E₁=I_1* R₁+ I_2* R₂+ I_3* R₃ ya’ni Ye= U₁ + U₂ + U₃
Elektr zanjirining bir qismi uchun om qonuni
Butun zanjir uchun om qonuni
Zanjirning umumiy qarshiligi:
1-masala. Ikkita istemolchi elektr zanjiriga ketma-ket ulangan ularning qarshiliklari R₁=20 Om va R₂ =30 Om ga teng. Elektr zanjiriga berilgan kuchlanish U=150 V ga teng. Elektr zanjiridagi elektr toki va istemolchilardagi kuchlanishlar tushuvi aniqlansin?
Yechish.
Berilganlar:

R₁=20 Om
R₂ =30 Om
U=150 V
I=? U₁ va U₂=?


Kirixgofning ikkinchi qonuni bo`yicha

Elektr zanjiriga istemolchilarni parallel ulash bunda istemolchilarning birinchi (bosh) o`chlari bir-biriga va ikkinchi (oxirgi) o`chlari bir-biriga o`lanadi. Ya’ni:


3-rasm istemolchilari tarmoqlangan elektr zanjiri
Elektr zanjirda istemolchilar parallel ulansa bunday zanjir tarmoqlangan zanjir deyiladi.
Bunday zanjirda istemolchilardagi tok kuchi istemolchilarning qarshiligiga bog`liq va ulardagi kuchlanish bir-biriga tengdir.
Ya’ni:
U=U<sub>1</sub>= U<sub>2</sub>= U<sub>3</sub> yoki U=sonst
Elektr toki. Kirixgofning birinchi qonuni elektr zanjirning xar bir (ixtiyoriy) tugunidagi elektr toklarning algebraik yig`indisi nolga teng va quyidagicha:
I-I₁-I₂-I₃=0 yoki I= I₁ +I₂ +I₃
Zanjirning umumiy qarshiligi:
2-masala. Ikkita istemolchi elektr zanjiriga parallel ulangan ularning qarshiliklari R₁=20 Om va R₂ =30 Om ga teng. Elektr zanjiriga berilgan kuchlanish U=150 V ga teng. Elektr zanjiridagi elektr tok va istemolchilardagi elektr toki aniqlansin?
Yechish.


Berilganlar:
R₁=20 Om
R₂ =30 Om
U=150 V
I=? I₁ va I₂=?

Istemolchilardagi elektr toki

Kirixgofni birinchi qonuni bo`yicha
Elektr zanjirida bir vaqtni o`zida istemolchilar ketma-ket va parallel o`langan bo`lsa bunday zanjir aralash ulangan zanjir deyiladi.

4-rasm istemolchilari aralash ulangan elektr zanjiri

Bunday zanjirlarni xisoblashda ketma-ketlik va parallellik shartlari bajariladi.