1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qonaqlar
- ÇalıĢma.
- Sual cümləsində
311 sulu dağlar (Bayatı); 6) Bərbər Murad yeddi gün, yeddi ge- cə işə çıxmadı. 7) Dəli Domrulun görər gözü görməz oldu. (“Kitabi-Dədə Qorqud”) UzlaĢma əlaqəsi cümlənin əsas üzvləri arasında olur. Uzlaşan üzvlər cümlənin baş üzvləridir, mübtəda və xəbəridir. Xəbər mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşır. Üslubi məqamlarda bu qayda pozula bilir, yəni mübtəda hansı şəxsdə, hansı kəmiyyətdədirsə xəbər də həmin vəziyyətdə olmalı ikən, bəzən dil qanunları buna yol vermir. Qonaqlar bir-bir içəri girdi, oturanlar ayağa durdu. Onların evi kəndin kənarında idi. MaĢınlar dayandı. QuĢlar alçaqdan uçur və s. “Maşınlar dayandılar” deyilmədiyi halda, “Quşlar uçurlar” deyilir. Əsas tərəfin tələbi ilə asılı tərəfin müəyyən hallara düşməsi idarə əlaqəsidir: Qapıçı topu Əlindən yerə saldı. Hücumçu to- pa tərəf qaçdı. Qapıçı hücumçuya heç bir söz demədi. Biz mey- dançadan küçəyə çıxdıq. Tamaşaçılar futbolçuların oyunundan razı qaldılar. ÇalıĢma. Mətni oxuyun, söz birləşmələrini tapıb altından xətt çəkin, üstündə hansı növ təyini söz birləşməsi olduğunu yazın: Atletikanı “İdmanın şahzadəsi” adlandırırlar. Görkəmli rus şairi Aleksandr Blok “İdman şahzadəsi”nə dəqiq qiymət ver- mişdir: “Dünya incəsənət orkestrində atletika incəsənəti heç də axırıncı yeri tutmur”. Bu sözlərin dərin mənası vardır. Heç bir digər fiziki hərəkət insan orqanizminə atletika qədər faydalı tə- sir göstərə bilmir. Açıq havada, günəşin həyatverici şüaları altında qaçmaq, tullanmaq, idman alətlərini atmaq əzələləri möhkəmləndirir, ürək-damar, sinir, tənəffüs sistemlərini yaxşı- laşdırır, maddələr mübadiləsini sürətləndirir, orqanizmi sağ- lamlaşdırır, onun xəstəliklərə qarşı müqavimətini artırır. Təsa- düfi deyildir ki, “idman şahzadəsi”nin pərəstişkarları ildən-ilə artır. Ən güclü xizəkçilər, konkisürənlər, avarçəkənlər, boksçu- lar, güləşçilər, futbolçular yarışlara hazırlaşarkən atletika hərəkətlərindən müvəffəqiyyətlə istifadə edirlər.
312 ÇalıĢma. Cümlələri oxuyun, sintaktik-qrammatik cəhətdən əlaqələnmiş sözləri tapın, uzlaşma, idarə və yanaşma əlaqəsinin necə yarandığını deyin, əsas (tabeedici) və tabe olan sözləri göstərin: Qaçmağı öyrənmək ilk baxışda çətin iş sayılmır. Bunu hamı bacarır. Bəs bacarmayanlar nə etsin? Axı biri yaxşı qaçır, onu pis. Lakin diqqətlə baxsaq görərik ki, qaçmağa təzə başlayanlar təcrübəli idmançıdan geri qalır. Əsl idmançılar qaçış cığırında elə irəliləyirlər ki, kənardan baxanda pəncələrini yerə ehmalca vuraraq pərvazlandıqlarını söyləmək olar. Onların bütün bədəni sim kimi gərilmişdir, eyni zamanda son dərəcə sərbəstdir. Onlara baxanlar elə güman edirlər ki, özləri də elə bu cür qaça bilərlər. Buna kim cəhd göstərsə, iyirmi-otuz metrdən sonra tövşümə- yəcək ki? Mənə görə məsafəsindən asılı olmayaraq son mənzilə qədər qaçmaq hamının borcudur. “Ayaqlarım getmir” deyib distansiyadan çıxmaq olmaz. Bizim tələbələr belə öyrəniblər. CÜMLƏ TĠPLƏRĠNĠN ÜSLUBĠ ĠMKANLARI Bir və ya bir neçə sözün bitmiş fikir intonasiyasına və pre- dikativliyə malik olmaqla modallıq bildirən birləşməsinə cümlə deyilir. Bir, iki və daha çox qrammatik əsaslı cümlələr quruluş- ca sadə və ya mürəkkəb olur. Cümlənin ifadə məqsədinə görə növlərinin hər biri özünəməxsus üslubi imkanlara malikdir. Məqsəd və intonasiyaya görə fərqlənən sadə cümlələr nəqli,
mat verilir, fikir ya təsdiq, ya da inkar edilir, məlumat adı təsvi- ri xarakterdə olur. Biz fikrimizi bildirərkən əsasən nəqli cümlə- lərə üstünlük veririk, dinləyiciyə öz fikirlərimizi nəqli formada çatdırırıq. Nəqli cümlələrdə əsas məqsəd dinləyicidə müəyyən fikir oyatmaq, müəyyən hadisəni, əhvalatı adi intonasiya ilə nəql etmək, məlumat verməkdir. Yazılı nitqdə də bu vəziyyət qorunub saxlanılır. Məs.:
313 Basketbol hərəsi 10 dəqiqə davam edən 4 hissədən ibarət oyundur. Oyun davam edə-edə məhdud sayda dəyişikliyə icazə verilir. Komanda üzvləri dəfələrlə meydançaya çıxıb əvəz oluna bilərlər. Lakin hakimdən beşinci dəfə xəbərdarlıq alanda oyunçu meydançaya qayıtmaq hüququnu itirir və komanda yol- daşlarından biri ilə əvəz olunur. Basketbol oyununda səbətə salınmış top komandaya 2 xal, cərimə atması ilə salınmış hər top isə bir xal qazandırır. Basketbolda heç-heçə olmur. Əsas vaxtda qalib müəyyən olunmadıqda əlavə 5 dəqiqə vaxt verilir. Oyun rəqiblərdən birinin qalib gəlməsinə qədər davam etdirilir. Sual cümləsində danışan öz fikrini dəqiqləşdirmək, müəy- yən əşya və hadisə haqqında məlumat öyrənmək, sorğusuna cavab almaq istəyir. Sual cümlələri şifahi və yazılı nitqdə çox işlədilir. Bədii əsərlərdə yazıçı diqqəti müəyyən şəxsə və ya hadisəyə yönəltmək məqsədilə suallardan istifadə edir: Əsgər. Dedim baxım görüm kimdir. Bir də gördüm kim? Həmin bu Məşədi İbad (Ü.Hacıbəyli); Qalxdım nə gördüm? Madyan yoxdur. (S.Vurğun); Cahan: - Xalan qurban, evlənmək su içmək kimi asan şeydir, onda nə çətinlik var ki? (Ü.Hacıbəyli); Ayrılarmı könül candan? Kim bilir neçədir dünyanın yaşı? Nədir gözəllərdə bu işvə, bu naz? (S.Vurğun); Millət necə tarac olur olsun, nə işim var? Düşmənlərə möhtac olur olsun, nə işim var? (M.Ə.Sabir) Sözlərinin sırası dəyişdirilən sual cümləsində məntiqi vur- ğulu söz və ya söz birləşməsi xəbərin yanına və ya mümkün qədər cümlənin sonuna yaxın gətirilir. Sual cümlələri ya sual intonasiyası, ya sual əvəzlikləri, ya da sual ədatlarının köməyi ilə əmələ gəlir. Sual cümləsinə bədii priyom kimi fikrin dolğunluğunu dəqiqləşdirmək üçün də müraciət olunur:
Saatları kim yaratdı, neçin yaratdı? Bu ölçüylə kim dünyada murada çatdı? Neçin bu az ömrümüzü ölçüyə saldıq? Ömür getdi, həyat getdi, vaxtsız qocaldıq (B.Vahabzadə)
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|