37
Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri
İsrail Türkiyənin hava və quru sahəsindən hərbi təlimlər üçün istifadə edib.
Türkiyə də öz növbəsində hərbi texnologiya sahəsindəki boşluqlarını İsrail
vasitəsilə doldurmağa çalışıb.
Ötən əsrin 90-cı illərində İsrailin adı Cənubi Qafqazdakı qütbləşmələrdə
Azərbaycan-Türkiyə-Gürcüstan üçlüyü ilə birlikdə hallanmağa
başlayıb. İsrail və Türkiyə vaxtaşırı Azərbaycanın mövqeyinin regionda
möhkəmlənməsi üçün əməkdaşlıq edib. Hər iki dövlətin Cənubi Qafqaz
siyasəti üst-üstə düşürdü və ABŞ-ın regiondakı müttəfiqi idilər. İranın
regionda yaymaq istədiyi rejimə qarşı Türkiyə-İsrail və Azərbaycanın
maraqları üst-üstə düşür.
İsrail-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafında Sovet İttifaqının
dağılmasından sonra İsrailə köç edən azərbaycanlı yəhudilərin və Türkiyənin
böyük rolu olub. Azərbaycanın İsrail ilə müstəqillik dövründən sonra yaxın
əlaqələr qurmasının özünəməxsus səbəbləri aşağıdakılardır:
1. Müstəqilliyinin ilk illərində bir tərəfdən Ermənistanın işğalına
məruz qalan Azərbaycan digər tərəfdən beynəlxalq aləmdə erməni
diasporunun hədəfinə çevrildi. 1992-ci ildə ABŞ Konqresinin Azərbaycana
qarşı “907-ci düzəliş”i qəbul etməsi erməni diasporunun zəfəri olaraq
qiymətləndirilə bilər. Bu illərdə diaspor fəaliyyəti inkişaf etməmiş
Azərbaycan yəhudi diasporunun imkanlarından istifadə etmək üçün İsrail
ilə münasibətlərinə əhəmiyyət verdi.
49
2. Qarabağ müharibəsi illərində Ermənistan erməni diasporu və
Rusiyadan ciddi silah dəstəyi alırdı, Azərbaycan isə hərbi texnologiya
sahəsində çatışmazlıqlarını İsrail ilə əməkdaşlıq edərək aradan qaldırmağa
çalışırdı.
50
Hərbi sənaye kompleksi yaratma istəyi Azərbaycanı bu sahədə
inkişaf etmiş İsrail dövləti ilə əməkdaşlığa sövq edir.
İsrailin də Azərbaycanla yaxşı münasibətlər qurmaq
üçün özünəməxsus
səbəbləri var. İsrail enerji ehtiyatı olmayan və dünya enerji ehtiyatlarının
65%-nin çıxarıldığı Yaxın Şərq regionunda yerləşməsinə baxmayaraq,
enerji zəngini Ərəb qonşuları ilə düşmən vəziyyətində olan dövlətdir. İsrail
təbii qaz və neft ehtiyacını Azərbaycandan təmin etməyə çalışır. İsrail
Azərbaycan ilə enerji əlaqələrini Türkiyənin Ceyhan limanı və Qara dəniz
üzərindən qurur. Fələstin məsələsinə görə İslam dünyasında çox mənfi bir
obrazı yaranan İsrail bu obrazı dəyişdirmək üçün digər müsəlman dövlətləri
ilə (Pakistan, Türkiyə, Azərbaycan) yaxın əlaqələr qurmaq istəyir. Bu
49
İlya Bourtman, “İsrael and Azerbaijan`s Furtive Embrace”,
Middle East Quarterly, Summer 2006, pp.
47-57, p. 48.
50
İlya Bourtman, göstərilən əsəri, s. 49.
38
Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri
mənada Azərbaycanla qurduğu əlaqələr onun müsəlman dünyasında
obrazının müsbət istiqamətdə dəyişməsinə xidmət edə bilər.
Bəzi təhlillərə görə, 90-cı illərdə Türkiyə-İsrail münasibətlərinin
yüksələn xətlə inkişafı İsrail hökumətinin Fələstin məsələsində barışa yaxın
olmasından irəli gəlirdi. 2000-ci ildə İsraildə Ariel Şaron hökumətinin
hakimiyyətə gəlməsi ilə birlikdə İsrail sülh prosesindən uzaqlaşdığı üçün
Türkiyə-İsrail münasibətləri dəyişməyə başlayıb.
51
Dəyişən münasibətlər
regional hadisələrə də təsir edib. İraqın işğalından sonra İsrailin Şimali
İraqdakı fəaliyyətləri, 2006-cı ildə Fələstində keçirilən seçkilərdə Həmasın
zəfərindən sonra Həmas Siyasi Bürosunun rəhbəri Halid Meşalın Türkiyə
tərəfindən qəbul olunması, 2006-cı il İsrail-Livan müharibəsinə Türkiyənin
sərt reaksiyası, 2008-ci ildə İsrailin Fələstinə qarşı hərbi əməliyyatı və
bu əməliyyatda istifadə etdiyi silahlara Türkiyənin reaksiyası, Ərdoğanın
Davosda İsrail Prezidenti Şimon Perezə qarşı jesti və nəhayət, “Mavi
Mərmərə” gəmisində 9 türk vətəndaşının İsrail əsgərləri tərəfindən öldrülməsi
iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin ikinci katib səviyyəsinə
düşməsinə səbəb olub. Əvvəlki illərdən fərqli olaraq “Davos” və “Mavi
Mərmərə” hadisələri sadəcə siyasi deyil, iqtisadi və hərbi münasibətlərə
də zərər verib. Türkiyə-İsrail münasibətlərində yaşanan böhranın İsrailin
mövcud hökumətinin tutduğu mövqedən qaynaqlandığını müdafiə edən
Türk hökuməti beynəlxalq aləmdə hər fürsətdə İsrailin mövcud hökumətinə
qarşı sərt açıqlamalar verir. Türkiyə İsrail-Fələstin məsələsini və İsrailin
nüvə silahları məsələsini beynəlxalq təşkilatlarda gündəliyə gətirmək yolu
ilə İsrail hökumətinə təzyiqləri artırmağa çalışır.
İsrail hökuməti hər fürsətdə Türkiyə ilə münasibətləri düzəltmək istədiyini
bildirsə də, Türkiyə hökuməti İsrailin Həmas və Fələstin məsələsinə baxış
tərzi dəyişməyincə geri addım atmayacağını bildirir. Mütəxəssislərin bir
çoxu Türkiyənin İsrailə qarşı bu siyasi dəyişikliyini ABŞ-dakı Barak Obama
administrasiyasının İsrail siyasətinin dəyişməsindən irəli gəldiyini müdafiə
edir. Bəzi mütəxəssislər isə Türkiyənin dəyişən İsrail siyasətinin Yaxın
Şərqdəki Ərəb xalqlarının dəstəyini almaq məqsədi daşıdığını bildirirlər.
Türkiyə-İsrail münasibətlərində yaşanan dəyişikliklər Türkiyədə
Azərbaycanın da Türkiyəyə açıq dəstək verəcəyi gözləntisini yaratdı.
Türkiyənin Azərbaycandakı səfiri Hulusi Qılıçın “Türkiyə Azərbaycana
görə Ermənistanla sərhədlərini bağlı saxladı, Azərbaycan da İsrail
ilə münasibətlərini yenidən gözdən keçirməlidir” sözləri Türkiyə və
51
Özlem Tür, “Türkiye-İsrail İlişkileri: Yakın İşbirliğinden Gerilime?”,
Orta Doğu Analiz, Nisan 2009,
Cilt 1, Sayı. 4, ss. 22-29, ss. 23-24.