1. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari

---

1.Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari. 
Dunyo tajribasida ilk bor jismoniy-intellektual resurslarni maqsadli rivojlantirish va ularni samarali 
boshqarish tizimiga O`zbekistonda asos solindi, uning amaliyotga joriy qilinishi asosida ijobiy natijalar 
qo`lga kiritildi. Mustaqilligimizning birinchi kunlaridan boshlab mamlakatimizda jismoniyintellektual 
resurslarni samarali boshqarish masalalariga alohida e`tibor qaratildi. «Jismoniy tarbiya va sport 
insonning nafaqat jismoniy, balki ma`naviy kamolotga erishishida ham ulkan omildir. U irodani toblaydi, 
odamni aniq maqsad sari intilish, qiyinchiliklarni bardosh va chidam bilan engishga o`rgatadi. Inson 
qalbida g`alabaga ishonch, g`urur va iftixor tuyg`ularini tarbiyalaydi. Vatan, xalq shuhratini dunyoga 
tarannum etishda, yoshlarni harbiy - vatanparvarlik ruhida 15 tarbiyalashda sportning o`rni beqiyosdir. 
Sog`lom, bilimli va fidoyi farzandlari bo`lgan xalq, albatta, o`zining buyuk kelajagini barpo etadi. Shuning 
uchun jismoniy tarbiya va sportning ommaviyligini ta`minlash, uni rivojlantirish barkamol shaxsni 
tarbiyalashning muhim shartidir» Jismoniy-intellektual resurslarni maqsadli rivojlantirish va ularni 
samarali boshqarish tizimi xalqimiz o`z oldiga qo`ygan Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligi 
kabi oliyjanob maqsadlarni amalga oshirish jarayoni orqali shakllantirilmoqda. «Sport sport uchun emas, 
eng avvalo, odamlar uchun, ularni ham jismoniy, ham ma`naviy jihatdan komil insonlar etib tarbiyalash 
uchun, er yuzidagi barcha kishilarning tinchlik osoyishtaligi, do`stlik va hamkorligi, baxtsaodati uchun 
xizmat qilishi darkor». Bu borada qo`yidagi strategik yo`nalishlar belgilab olingan: -jismoniy-intellektual 
resurslarga davlat siyosati darajasidagi ustuvor masala sifatida yondashish; -jismoniy-intellektual 
resurslarni samarali boshqarish tizimini ishlab chiqish hamda uni amalga oshirishning ilg`or mexanizm va 
vositalarini amaliyotga joriy qilish; -ommaviy sportni ustuvor rivojlantirish, professional sportdagi 
iste`dodlarni qo`llab-quvvatlash; -jismoniy-intellektual resurslarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, insoniy 
barkamollik va milliy xavfsizlikni ta`minlash borasidagi ulkan ahamiyati, yuksak maqomi hamda o`ziga 
xos o`rnini ta`minlash, bu yo`nalishda tegishli shartsharoitlarni yaratish; -bu sohada bozor munosabatlari 
va ijtimoiy boshqaruv tamoyillari rivojiga erishish. 16 O`tgan davr ichida jismoniy-intellektual resurslarni 
maqsadli rivojlantirish va samarali boshqarishning huquqiy-me`yoriy asoslarini yaratishga ham katta 
ahamiyat berildi. Jismoniy-intellektual resurslarni samarali boshqarish ishiga, yuqorida ko`rsatib o`tilgan 
metodologik talablar asosida, yaxlit tizim sifatida yondashuvga erishish uning faoliyat samaradorligini 
ta`minlashning muhim omili bo`ldi.
Jismoniy-intellektual resurslarni samarali boshqarishning mazkur manzarasini shakillantirishda 
mamlakatimizning o`ziga xos xususiyatlari har tomondan o`rganildi. Bu borada, jumladan, quyidagi 
omillarning (retrospektiv va perspektiv holati) hisobga olinib, boshqaruv jarayoni tashkil etildi: 1.Aholi 
tarkibi, va uning o`ziga xos xususiyatlari. «Biz farzandlarimizning barkamol ruhiy dunyosi uchun, ularning 
ma`naviy-axloqiy jihatdan etuk, jismonan sog`lom bo`lishi uchun doimo qayg`urishimiz, kurashmog`imiz 
zarur» (9) 2.Barkamol avlodni tarbiyalashga xizmat qiluvchi infrastrukturani rivojlantirish borasidagi 
barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish. «Sog`lom avlodni tarbiyalash 18 barchaning, butun jamiyatning, 
shu yurtda yashaydigan har bir insonning asosiy ishi, insoniy burchidir» (10) 3.Jismonan sog`lom va 
ma`naviy etuk shaxsni tarbiyalash. Bu esa, o`z navbatida, jismoniy madaniyat va sport bilan bir qatorda, 
ma`naviy go`zallikni tarbiya qilishga xizmat qiluvchi omil va vositalar majmuida boshqaruv tizimini 
to`ldirishga alohida ahamiyat qaratish imkonini beradi. «O`zining salomatligi haqida shaxsan g`amxo`rlik 
qilib borish madaniyatini yoshlikdan, oila, maktab, mahalla, sog`liqni saqlash tizimi, jismoniy tarbiya va 
sportning ko`magida singdirish kerak
Sabab-oqibat aloqadorligi mutanosibligi boshqaruv samaradorligiga to`g`ridanto`g`ri ta`sir etadi. Ya`ni 
sababning (tegishli shart-sharoit, belgilangan tadbirning yaxlitligi, bajarilish sifati, maqsadga 
intiluvchanlik va psixologik tayyorgarlik) to`laqonli, samarali faoliyati strategik va taktik maqsadlarning 
bajarilishiga, oxiroqibatda millat genofondining sog`lomlashishiga, xalqaro sportdagi nufuzimizning 
yanada ortib borishi va barkamol avlod tarbiyasiga mustahkam ijtimoiy asos yaratadi. Shu nuqtai 

---

nazardan, jismoniy-intellektual resurslarni samarali boshqarishning turli yo`nalishlarida mazkur 
metodologik qoidaga katta ahamiyat qaratildi. Chunonchi, Sidney shahrida o`tkazilgan yozgi o`yinlar 
Olimpiadasiga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish jarayonida boks bo`yicha sabab-oqibat aloqadorligi 
mutanosibligi saqlanganligi tufayli belgilangan oltin medal– pirovard natijaga erishildi. Ustuvor sport turi 
sifatida belgilangan kurashda esa, sabab-oqibat aloqadorligi etarli darajada ta`minlanmaganligi, 
mablag`lardan unumli foydalanmaslik, sportdagi tayyorgarlik uslublarining jahon andozalariga to`la mos 
emasligi natijasida ko`zlangan oltin medallar o`rniga kumush medal qo`lga kiritildi. engil atletika, 
trampolin, otish va dzyudo (a+b) yuzasidan maqsadli tadbirlarning etarli darajada amalga 
oshirilmaganligi oqibatida kutilgan natija ta`minlanmadi. 
Sport nazariyasi metodologiyasida falsafiy-metodologik hamda umumilmiy muammolarning tadqiq 
etilishida ilmiy bilishning umumilmiy usul va tamoyillari qo`llaniladi. Umumiy sport nazariyasining fanlar 
tizimidagi o`rni va ular bilan o`zaro aloqasini birinchi bo`lib A.P.Matveev, 1997 yil belgilab berdi. Sport 
nazariyasi ilmiy fan sifatida tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan chambarchas aloqadadir. O`zining faktik asosi 
bilan u sport fanlari - alohida sport turlarining nazariyasi va usuliyatiga, shuningdek, an`anaviy tarzda 
shakllangan amaliy fanlar: fiziologiya, biokimyo, biomexanika, ruhshunoslik, jamiyatshunoslik, 
morfologiya, metrologiya va boshqalarning materiallariga tayanadi. Ko`pgina oraliq ilmiy fanlarning 
tadqiqot ma`lumotlariga asoslangan umumiy sport nazariyasi ularni shunchaki yig`ib olmasdan, sport 
mohiyatini tushunish hamda uning amal qilishi va rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlarini ochish 
uchun zarur bo`lgan tomonlarni ajratib, integratsiyalaydi. Aynan shu jihat ko`pincha sport fanining 
xususiy sohalari e`tiboridan chetda qoladi, bunga sabab - tadqiqot predmetidagi cheklashlardir. Umumiy 
sport nazariyasining integratsiyalangan va bilishda tutgan o`rni, birinchi navbatda, shundadir. Uning 
uchun an`anaviy biologik va gumanitar fanlarning oraliq sohalari qo`lga kiritadigan ma`lumotlar har 
qancha muhim bo`lmasin, baribir, uning o`z mazmuni o`rnini bosolmaydi. Shunday qilib, sport 
nazariyasining asosiy manbai sport amaliyoti realliklarining umumlashtiruvchi bilimlari hisoblanadi. 
Fanlararo aloqalar tizimida shaxs faolligining namoyon bo`lishi (faoliyat nazariyasi), shuningdek, uning 
rivojlanishi va alohida taraqqiyot jarayonini boshqarish (gomoontogenez va filogenez nazariyasi, tarbiya 
hamda alohida rivojlantirishni optimallashtirish umumijtimoiy nazariyasi L.P.Matveev, 1997) 
konuniyatlarini ochib berishga imkon yaratadigan madaniyatshunoslikka 8 oid yondashuvlar va fanlararo 
xususiyatli umumiy yo`nalishlar alohida ahamiyatga ega. Sport nazariyasining yuzaga kelishi va 
shakllanishi ijtimoiy tizimning ob`ektiv ehtiyojlari bilan chambarchas bog`liq. Biroq keyingi vaqtda, sport 
harakati shiddat bilan rivojlangani sayin amaliyot talablari bilan nazariy ishlanmalar orasida 
nomuvofiqliklar yuzaga kela boshladi. Buning izohi shuki, ilmiy tadqiqotlar soni oshib borishiga qaramay, 
ular aniq maqsadsiz, tizimli yondashuvsiz amalga oshirilyapti. Odatda, o`tkazilayotgan tadqiqotlar va 
usuliy ishlanmalar asosida tahliliy yondashuv metodologiyasi yotadi (V.V.Kuznetsov, 1984). Tizimli 
yondashuv kontseptsiyasiga binoan har qanday ob`ektni, u moddiy bo`ladimi, kontseptsiyaga aloqador 
bo`ladimi, u yoki bu darajada o`zaro bog`liq unsurlardan iborat bir tizim sifatida tasavvur etish mumkin. 
Agar uning unsurlaridan biri tarkibiy qismlarga ajratib yuborilsa, u, o`z navbatida, tizim sifatida qabul 
qilinib, keyingi tartibni hosil qiluvchi unsurlar yig`indisi bo`lib qoladi. Demak, tizim unsurlarini tizimchalar 
deb bilish mumkin, ayni paytda, unsurlarning har qanday yig`indisi tizim sifatida ham, uning bir qismi 
sifatida ham qaralishi mumkin. Bu holda integratsiyalangan usul tahliliy usullarga nisbatan etakchi 
axamiyatga ega bo`ladi. U, birinchidan, tizimda uning tizimchalari orasidagi o`zaro aloqani butunning 
bo`laklari sifatida belgilashga; ikkinchidan, alohida tizimchalarning butun tizim tarkibiga kirishdagi 
o`zgarishlarini; uchinchidan tizimda uning tizimchalarida mavjud xususiyatlar keltirib chiqargan yangi 
xususiyatlar yoki yangi aloqalar vujudga kelishini ochib berishga sharoit yaratadi. Bunda tizimcha alohida 
hodisaligicha qolmay, integral butunlikning qismiga aylanadi, natijada, tubdan yangi, ko`p majmuali, o`z 
xususiyatlari va amaliy aloqalariga ega bo`lgan tizim yuzaga keladi. 9 Ma`lumki, ilmiy bilishning yo`nalishi 

---

tizim haqidagi umumiy tasavvurdan uning tuzilishini ochib berishga o`tish tomon boradi. Shuning uchun 
ham, tizimli yondashuvning eng muhim yo`nalishlaridan biri ilmiy tadqiqotlarni o`rganilayotgan ob`ekt 
xususiyatlariga moslab o`tkazishdan iborat. Tizimli yondashuv sportchilar tayyorlash jarayonini o`ziga xos 
yaxlitlikda, uning xususiyatlari, hozirgi zamondagi vazifalariga mos keladigan tashkil etish va boshqarish 
darajasida ko`rsatishga imkoniyat yaratadi. 
Sportchining muvaffaqiyati uning qobiliyatiga, mashg`ulot usuliyatining mukammalligiga, trenerning 
malakaviy darajasiga hamda mashg`ulot va musobaqalarni o`tkazish uchun shart-sharoitlarning 
mavjudligiga bog`liq. Unda sportchi tayyorgarligining barcha jihatlari miqdoriy jihatdan ko`rsatib berildi. 
Tizim uch darajadan iborat: I-musobaqa faoliyati ( musobaqalashuv modeli); II-sportchi tayyorgarligining 
asosiy jihatlari (sport mahorati modeli); III-sportchi organizmining tizimi (mavjud imkoniyatlar modeli). 
Bunday ierarxiyada darajalardan birining ikkinchisiga bo`ysundirilishi yuqori malakali sportchilarni 
tayyorlashda shubhaga o`rin qoldirmaydi. Ishlab chiqilgan sxema tadqiqotchiga sport tayyorgarligi 
jarayonlarining xilmaxilligi sharoitida to`g`ri yo`lni topa bilish hamda tadqiqot vazifalarini to`g`ri 
belgilashda yordam beradi. Mazkur tizimning har bir darajasi uchun model` tavsifnomalar tuziladi. 
Bunday tavsifnomalarni tuzishda quyidagi ko`rsatkichlardan foydalanish zarur: 1-musobaqa bellashuvi, 
seriya va h.k.ni o`tkazish davomida tuzatishlar kiritishga yordam beradigan ko`rsatkichlar. 10 2-
musobaqa jarayonida urinishlar, seriyalar va h.k. orlig`ida tahrir qilishga imkon beradigan ko`rsatkichlar. 
3-sport faoliyati samaradorligi darajasini pasaytirgan yoki uning o`sishiga ko`maklashgan ma`lumotlar 
yig`indisi bo`lmish ko`rsatkichlar. Sportchilar tayyorlashning model` tavsifnomalarini ishlab chiqishda 
quyidagi qoidalarni hisobga olish zarur. Maxsus jismoniy tayyorgarlikning xususiyatlariga, asosiy jismoniy 
sifatlar rivojining eng yuqori bosqichiga hamda ulardan musobaqa faoliyati rejimida sport mashqini 
bajarish vaqtida foydalanish darajasiga alohida ahamiyat berish lozim. Texnik tayyorgarlikning model` 
tavsifnomalarini tuzish chog`ida eng muhim o`lchamlari muvozanat fazalari va unsurlari hamda ularning 
texnik harakatlari sur`atidagi aksini tasvirlaydigan ko`rsatkichlarga e`tiborsiz bo`lish mumkin emas. 
Texnik mahoratning integral o`lchamlari, ritm-sur`at tizimi bilan maxsus jismoniy tayyorgarlik 
ma`lumotlari orasidagi o`zaro bog`lanishni aniqlash kerak (V.M.D`yachkov, 1984). Ritm sarflanayotgan 
kuchlanishlarni aks ettirib, ularning qiymati, sarflanayotgan vaqt va boshqa harakat xususiyatlariga 
bog`liq bo`ladi. Harakatlar ritmiga qarab, ularning mukammalligi haqida fikr yuritish mumkin 
(D.D.Donskoy, 1979). Taktik tayyorgarlikning model` tavsifnomalarini tuzishda texnik-taktik echimlarning 
eng maqbullarini yanada aniqroq ajratib ko`rsatish kerak, ular sport musobaqalarining ayni keskin 
vaziyatlarida qo`llanishi mumkin. Masalan, kurash sohasida usullarning ritm-sur`at tuzilishi ustida 
tadqiqotlar o`tkazilgan edi. (F.A.Kerimov, 1984). Shunda quyidagilar aniqlandi: oqilona texnika asosida 
biomexanik qonuniyatlar, aniqrog`i, hujum harakatlarining ritmik tavsifnomalari yotar ekan. 11 Oddiy va 
murakkab hujum harakatlarining (OHH va MHH) kinotasmaga tushirilgan maxsus materiallarini ritm-
sur`at jihatidan tahlil etish ular orasida anchagina tafovutlar borligini ko`rsatdi. OHH texnik harakatning 
(usulning) asosiy tuzilishi doirasida, MHH (usul) esa harakatning asosiy qismlari orasidagi bog`lovchi 
unsur bo`lmish qandaydir tayyorgarlik harakati yoki hujumga taktik tayyorlanish yo`li bilan bajarilgan. 
Yonboshga olib oshirib otish usulini bajarishda vaqt bosqichlari tayyorgarlik harakatining yo`nalishiga 
bog`liq bo`ladi. Agar tayyorgarlik harakati oshirib otish amalga oshirilgan tomon yo`nalsa, u holda asosiy 
bosqichning vaqti qisqaradi. Oshirib otishga tayyorgarlik harakati raqibning «to`xtash nuqtasi»ni 
(«myortvaya tochka») yuzaga keltirib, yonboshga olib oshirib otish usulining mutlaqo boshqacha ritmini 
tashkil etadi. Sportchining texnik-taktik tayyorgarligiga model` tavsifnoma ishlab chiqilayotgan paytda 
bularning barini hisobga olish lozim. Uchinchi darajali model` tavsifnomalari yoki potentsial sport 
imkoniyatlari modellarini ishlab chiqishda, organizmdagi etakchi tizimlarning amal qilishi o`ta kuchlangan 
faoliyat modellarida belgilanadi. Mazkur metodologik yondashuv ixtisoslashgan sport faoliyatida sifat 
jihatidan yangi, yanada yuqoriroq rekord ko`rsatkichlariga erishish maqsadida zahiradagi imkoniyatlarni 

---

yanada oshirish yo`llarini belgilashga imkon beradi. Uch darajaning model` tavsifnomalarini bunday 
batafsil tahlil etish birdan-bir maqsad emas, u sportchilarni tayyorlash, mashg`ulot vositalarini tanlash va 
ularni qo`llashni takomillashtirish bo`yicha vazifalarni aniq rejalashtirish vositasi bo`lib xizmat qiladi. 
Model` tavsifnomalarning uch darajasini tahlil qilish natijasida musobaqa faoliyati (birinchi daraja) 
borasida nuqsonlar aniqlansa, unda ikkinchi darajadan sportchi organizmining funktsional 
ko`rsatkichlarini (uchinchi daraja) hisobga olgan holda maxsus vositalar tanlab olinadi. 12 Mazkur model` 
tavsifnomalar har bir daraja doirasida ham, jami uch daraja orasida ham mustahkam aloqadorlikka ega 
bo`lishi zarur. Sportchilar tayyorlashni boshqarish tizimida ularga alohida xususiyatlarini hisobga olgan 
holda yondashish u yoki bu sportchini musobaqa bellashuvining avvaldan ishlab chiqilgan muayyan 
sxemasiga kiritish, shuningdek, model` tavsifnomalar bo`yicha kompensatsiya zonalarini aniqlashga 
imkon beradi. Bu masalalarni faoliyatning muayyan turida o`rganish orqali tayyorgarlikning aniq 
vositalarini maqsadga muvofiq ravishda rejalashtirish hamda yuqori malakali sportchilar tayyorlash 
jarayonini tezlashtirish mumkin bo`ladi. Yosh sportchilarni tayyorlashda yuqorida ko`rsatilgan uch 
darajali model` o`zaro bo`ysunishning teskari tartibiga ega bo`ladi. M.Ya.Nabatnikova (1982) o`spirinlarni 
tayyorlashda uch darajali model` tarkibidagi darajalarni quyidagi tartibda joylashtirib chiqqan edi. 
.Birinchi daraja – potentsial sport imkoniyatlari modeli Ikkinchi daraja – sport mahorati modeli. Uchinchi 
daraja – musobaqalashuv modeli. Shunday qilib, sport tayyorgarligi tizimida oldinga qo`yilgan 
maqsadlardan kelib chiqib, darajalar ierarxiyasida o`zgarishlar qanday sodir bo`layotganligini kuzatish 
mumkin (3.2.4. rasm). Agar sport bilan shug`ullanish endi boshlanganda (bolalik chog`ida) birinchi 
darajada potentsial sport imkoniyatlari modelidan foydalanish kerak bo`lsa, yuqori malakali sportchilarni 
tayyorlashda musobaqalashuv modeli qo`llaniladi. Tabiiyki, ko`p yillik mashg`ulotlar jarayonining 
muayyan bir bosqichida darajalar ahamiyatining o`zgarishi sodir bo`ladi. Ko`rinib turibdiki, bolalik 
paytida mashq jarayoni sportchi organizmidagi tizimlarni rivojlantirishga yo`naltirilgan bo`lishi lozim, 
shuning uchun tayyorgarlik 13 dasturida yosh sportchining jismoniy rivojlanish xususiyatlarini belgilovchi 
potentsial sport imkoniyatlari modeli eng muhim hisoblanishi zarur. 13-16 yoshda asosiy sifatlarning 
rivojlanishi shiddatli tus olib, bazaviy texnika shakllanadi. Shuning uchun sportchilarni tayyorlashda sport 
mahorati modeli birinchi o`rinda turishi kerak.16 yoshdan musobaqalashuv modelining ahamiyati ortib 
boradi va 18-19 yoshda u juda katta ahamiyatga ega bo`ladi. Uch darajali tizimda modellardagi 
o`zgarishlarning xususiyatlarini belgilashda mashg`ulot vositalaridan maqsadga muvofiq ravishda 
foydalanish uchun tayyorgarlikning o`ziga xos darajasiga qaysi bosqichda ko`proq e`tibor berish 
zarurligini aniq bilib olish juda muhim. Mashg`ulot jarayonini oqilona tashkil etish uning maqsadlari, 
vositalari hamda usullarini birlashtirish demakdir. Sportchilarning ko`p yillik tayyorgarligida darajalar 
ahamiyati dinamikasining modeli. Sportchilarning ko`p yillik tayyorgarligida darajalar ahamiyatining 
o`zgarishi modelini sport tayyorgarligini tashxisli tahlildan o`tkazgach, mashg`ulot jarayonini 
dasturlashda qo`llash mumkin. Bunda tayyorgarlik dasturlaridagi hal qiluvchi maqsad ma`lum 
bosqichdagi darajalar ierarxiyasining xususiyatlari bo`lib qoladi. Demak, sportchilarning ko`p yillik 
tayyorgarligida mashg`ulot jarayonini tashkil etishda uch darajali tizim modellari o`zgarishlarini 
muntazam hisobga olib turish shubhaga o`rin qoldirmaydi. Shunday qilib, ko`p yillik tayyorgarlikni 
boshqarishda darajalar ahamiyatining o`zgarish modellariga muvofiq holda sportchilar tayyorgarligini 
tahlil etish turli yosh davrlarida yuzaga keladigan sport muammolari xususiyatlarini aniqlab, shunga mos 
ravishda boshqaruvning yanada aniq yo`llarini ishlab chiqishga sharoit yaratadi. 
Hozirgi davrda olimlar sport nazariyasining integrativ muammolarini yaxlit holda tasavvur etishga 
harakat qilmoqdalar. Muammolarni hal etishda yuqorida ko`rib chiqilgan nazariy ishlanmalar: umumiy 
sport nazariyasi, sport turlari bo`yicha xususiy predmetli nazariy-usuliy fanlar, gumanitar hamda tabiiy 
bilimlarning oraliq sohalari munosabatlari sxemasiga (L.P.Matveev bo`yicha), sport mashg`ulotlari 
jarayonini boshqarishning uch darajali tizimiga (A.A.Novikov bo`yicha), shuningdek, ko`p yillik 

---

tayyorgarlikni boshqarishda 36 darajalar ahamiyatining o`zgarishi modeliga (F.A.Kerimov bo`yicha) 
tayanish zarur. L.P.Matveev bo`yicha (1997) sport fanining asosiy muammolari 3 asosiy blokka 
taqsimlanadi, lekin biz to`rtinchi blokni ham kiritishni taklif qilamiz: 1. Sport mohiyatining umumiy 
kontseptsiyasini, uning tuzilishi va vazifasiga xos xususiyatlarini hamda yanada rivojlantirish 
yo`nalishlarini ishlab chiqish. Shu o`rinda sportning mohiyatiga, uning shaxs va jamiyat hayotida tutgan 
o`rni hamda ahamiyatiga tavsif berish, uning manbalari va rivojlanish yo`nalishlarini ko`rib chiqish zarur. 
Sport faoliyatining bio- hamda ruhiy-ijtimoiy tabiatini chuqurroq, to`laroq va yaxlit holda tadqiq etib, 
sportni hozirgi zamon jamiyatidagi vazifalari va rivojlanish qonuniyatlarini tushuntirib berish lozim. 
Bunda sport amaliyotining turli yo`nalish va bo`limlarida (jumladan,ommabop, professional va 
professional-tijorat sportida) mavjud bo`lgan asosiy ziddiyatlarni, shuningdek, ularni shaxs va jamiyat 
manfaatlari yo`lida bartaraf etish usullari, shart-sharoitlarini ochib berish kerak. 2. Sport bellashuvi 
nazariyasi muammosi, sport bellashuvining musobaqa faoliyati sifatidagi mohiyatini, uni harakatga 
keltiruvchi kuchlarni, samarali amalga oshirish qonuniyatlari va shart-sharoitlarini mufassal anglab etish. 
Musobaqa faoliyatida sabablar va shaxsiy rejalar, uni modellashtirishning tayyorlov shakllari, sport-
musobaqa yuklamalarining o`z-o`zini oqlaydigan kattaliklari, shuningdek, ularni mos ravishda o`zgartirish 
hamda sport amaliyotining turli sharoitlarida bellashuvlar tizimining to`g`ri tuzilgan variantlari to`g`risida 
umumlashtiruvchi tasavvurlarni ishlab chiqish kerak. 3.Sport mashg`uloti va sport yutuqlarining boshqa 
omillaridan tizimli foydalanish muammolari. Bu bo`limda sport mashg`ulotining mazmuni va tuzilishi, 
tuzilish qonuniyatlari hamda tamoyillari, sportchini sport yutuqlariga tayyorlashning 37 jismoniy, texnik, 
taktik va boshqa jihatlarining nazariy-usuliy asoslari ishlab chiqiladi va batafsil yoritiladi. Sport 
orientatsiyasi va saralash; ko`p yillik sport tayyorgarligining optimal tuzilishi - tayyorgarlikning birinchi 
bosqichidan boshlab sportchini sport faoliyatining eng yuqori pillapoyalarigacha olib chiqish; bashorat 
qilish, rejalashtirish, nazorat hamda uni optimallashtirish bo`yicha chora-tadbirlar tizimida qo`shimcha 
omildan to`g`ri foydalanish muammolari o`z echimini kutib turibdi. 4. Sport fanidagi eng yirik 
muammolaridan biri - mashg`ulot va musobaqa faoliyati sharoitida organizm tizimlari faoliyatini 
o`rganish. Bugungi kunda sportdagi yutuqlarimizning rivojlanib borish yo`nalishlari shundayki, ularni 
yaqin o`n yilliklarga loyihalashtirish, ehtimol, eng avvalo, mashg`ulot va musobaqa vositalarining sportchi 
organizmiga eng maqbul tarzda ta`sir ko`rsatish yo`llari hamda vositalarini uning fiziologik, biokimyoviy 
imkoniyatlarini hisobga olgan holda aniqlashdan iborat. Ushbu holat tadqiqotchilar oldiga quyidagi 
vazifalarni qo`yadi: Birinchidan: - har xil sport turlarida sportchi ish qobiliyatining o`sib borishini 
belgilovchi fiziologik mexanizmlarni tadqiq etish; - musobaqa va mashg`ulot faoliyati jarayonida ish 
qobiliyatining pasayish sabablarini hamda toliqish yuzaga kelishining fiziologik mexanizmlarini aniqlash; - 
ish qobiliyatini takomillashtirish jarayonini, katta yuklamalarga ko`nikish mexanizmlarini o`rganish; 
Ikkinchidan: - trenirovka va musobaqa faoliyatida sportchining ruhiy holati qonuniyatlarini ochib berish; - 
trenirovka va musobaqa faoliyati jarayonida asabiy-ruhiy hamda xissiy zo`riqish darajasini baholash 
mezonlarini ishlab chiqish; 38 - sportchi organizmining jismoniy zahiralarini aniqlash va ularga baho 
berish; - o`ta zo`riqib faoliyat ko`rsatish modellarida organizmdagi etakchi tizimlarning amal qilish ichki 
imkoniyatlarini aniqlash; - yangi, rekord darajalariga erishish maqsadida zahiradagi imkoniyatlarni 
yanada oshirish yo`llarini belgilash. Muammolar yig`indisidan ko`rinib turibdiki, sport nazariyasi faqat 
bilish, kontseptual jihatdan emas, amaliy jihatdan ham murakkab hamda ahamiyatlidir. Sportning 
keyingi taraqqiyoti mazkur muammolarning to`g`ri hal etilishiga bog`liq.