1-ma'ruza mavzu: boshlang’ich sinf matematika kursida uchraydigan ti’ik masalalarning tasnifi. O’rta arifmetik sonni topishga doir masalalar. Ikki sonning yig’indisi (yoki ayirmasi)ga ko’ra shu sonlarni topishga doir masalalar. Reja

5-MA’RUZA
MAVZU: SONNING KASRINI TOPISHGA VA KASRGA KO’RA SONNING O’ZINI TOPISHGA DOIR MASALALAR.
REJA:

1. 
   Sonning kasrini topishga doir masalalar.
   
2. 
   Kasrga ko’ra sonning o’zini topishga doir masalalar.
   

Tayanch iboralar: Son, kasr, to’ish, masala.

1. 
   Sonning kasrini topishga doir masalalar. Bu tipdagi masalalar mazmunida qandaydir son yoki miqdorning ma’lum hissalarini topish, yoki hissalariga ko’ra ularni o’zini topish to’g’risida gap boradi.
   

Masalalarni yechishda shuni hisobga olish kerakki, agar sondan kasrni topish talab qilinsa shu sonni shu kasrga ko’paytirish kerak. Agar sonni o’zining kasridan topish so’ralsa kasrni bo’lish kerak.
a) Sondan kasrni topishga doir masalalar:
Binoning bo’yi 56m. Agar binoning eni bo’yinig qismini, balandligi esa bo’yining hissasining tashkil qilsa, bu binoning enini va balandligini toping?
Yechish: binoning bo’yi 56m
Binoning eni - ? bo’yinig hissasiga
Binoning balandligi ? bo’yining hissaga
Masalani yechish uchun berilgan sonni (56m) ko’ra uning kasrini( va ) topamiz.

1. 
   56 * 3 : 8 =21 (m) binoning eni
   
2. 
   56 * 2 : 7 =16 (m) binoning balandligi
   

Fermer xo’jalikning uchta omborida 3564ts g’alla bor. Birinchi omborda uchinchi ombordagi g’allaning ulushicha, ikkinchi omborda esa uchinchi ombordagining ulishicha g’alla bor. Har qaysi omborda qancha g’alla bor.
Qisqacha shart:

1 omborda - ? 3-omborning ulishi

3564 (ts) 2 omborda -? 3- omborning ulishi
3- omborda -?
Masalaning o’zi 12- tipga doir daxldor bo’lsada uning yechish usuli 4- tipga moyildir.Uchinchi ombordagi g’allanibirlik kesma yoki bir qism desak, unda yechim quyidagicha bo’ladi.

3564

1) Uchala omborda necha qism g’alla bo’lgan?

1 + + =1 (ts)

2) Uchinchi omborda qancha g’alla bo’lgan?
3564: 1 = 1944 (ts)
3) Birinchi omborda qancha g’alla bo’lgan?
1944 * =1944: 2 =972 (ts)
4) Ikkinchi omborda qancha g’alla bo’lgan?
1944* =1944: 3 =648 (ts)
Javob: 972 ts, 648ts, 1944ts.


Ushbu tipga oid quyidagi masalalarni yeching.

1. 
   Fermer xo’jalik kartoshka ekish uchun 40ga karam ekish uchun bir qancha yer ajratdi. Agar kartoshka ekish uchun ajratilgan yerning qismi karam ekish uchun ajratilgan yerga qo’shilsa, unda karam ekish uchun qolgan yerning qismini tashkil qiladi.Karam ekish uchun qancha yer ajratilgan?
   
2. 
   Ikki omborda 1350 t g’alla bor edi: birinchi ombordagi g’allaning qismi, ikkinchi ombordagi g’allaning qismi olib ketilgandan keyin ikkala ombordagi 550 t g’alla qoldi. Har qaysi ombordan qanchadan g’alla olib ketilgan.
   
3. 
   SHahardagi uchala zovodda 1232 ishchi ishlaydi. Agar birinchi zavod ishchilarining qismi, ikkinchi zavod ishchilarining qismicha va uchinchi zavod ishchilarining qismiga teng bo’lsa, har qaysi zavodda qanchadan ishchi ishlaydi.
   
4. 
   Uch traktor 58ga yer haydadi. Agar birinchi traktor haydagan yerining qismi, ikkinchi traktor haydagan yerining qismiga va uchinchi traktor haydagan yerining qismiga teng bo’lsa, har qaysi traktor qanchadan yer haydagan.
   

b) Sonni o’zining kasridan topishga doir masalalar.
Bir shahar bilan ikkinchi shahar orasidagi butun yo’lni avtomabil uch kunda bosib o’tdi: birinchi kuni avtomashina butun yo’lning qismini, ikkinchi kuni birinchi kuni o’tgan yilning qismini bosib o’tdi.: uchinchi kuni esa ikkinchi kuniga qaraganda 180km kam yo’l yurdi. Avtomabil uch kunda hammasi bo’lib necha km yo’l yurgan?
Masala sharti:
I kun ? butun yo’lning qismi
II kun ? I kuni o’tgan yilning qismi ?
III kun ? II kunga qaraganda 180km kam
Yechish:

1. 
   Ikkinchi kuni butun yo’lning qancha qismi o’tilgan?
   

* = (qism)

2. 
   Avvolgi ikki kunga butun yo’lning qancha qismi o’tilgan?
   

+ = = (qism)

3. 
   Uchinchi kunda butun yo’lning qancha qismi o’tilgan?
   

1 - = - = (qism)
4) Ikkinchi va uchinchi kuni o’tilgan masofalar farqi nega qismni tashkil qiladi?
- = (qism)
5) Avtomabil uch kunda qancha masofani o’tgan?
180 : =180 * 20 : 3 =1200 (km)
Javob: Avtomabil uch kunda 1200km o’tgan.
Quyidagi masalalarni yeching.

1. 
   Butun yo’lning qismi o’tilgandan keyin yana 119km qoldi. Butun yo’l necha km?
   
2. 
   Ikki traktorchi bir f\x da ishladi. Birinchi traktorchi ikkinchi traktorchi haydagan yerning qismiga yer haydadi. Agar ikkinchi traktorchi birinchi traktorchidan 12 ga ortiq yer haydagan bo’lsa, har bir traktorchi qancha yer haydagan?
   

3. 
   Kitob 27 betli. O’quvchi kitobning uchdan bir qismini o’qidi.O’quvchi kitobning necha betini o’qigan?
   
4. 
   O’quvchi kitobning beshdan bir qismini o’qidi.Bu kitobning 12 betiga teng.Kitob hammasi bo’lib necha betli?
   
5. 
   Qizcha 15 m li knopning beshdan bir qismini qirqib oldi. Kanopning qirqib olingan bo’lagining uzunligi qancha?
   
6. 
   Kitob 80 betli. Bola bu kitobning to’rtdan bir qismini o’qib chiqdi. Bola yana necha bet o’qishi kerak?
   
7. 
   Po’lat shehrning yarmini yodladi. U 12 satr shehr yodladi. Bu shehr necha satrli bo’lgan?
   
8. 
   Somsa 20 so’m turadi. Omon birta somsa olib, o’zidagi pulning beshdan bir qismini sarf qildi.Omonda necha so’m pul bo’lgan?
   
9. 
   To’g’ri to’rtburchakning bo’yi 8 sm,eni bo’yining to’rtdan bir qismini tashkil qiladi. To’g’ri to’rtburchakning enini aniqlang.To’g’rito’rtburchak tomonlari uzunliklarining yig’indisini toping.
   
10. 
    O’quvchilar 15 tup daraxtni oqlashdi, bu daraxtlar maktab hovlisidagi hamma daraxtlarning yarmiga teng. Maktab hovlisida hammasi bo’lib nechta daraxt bor?
    
11. 
    Kesmaning uzunligi 24 sm. Bu kesmaninguchdan bir qismining uzunligini toping.
    
12. 
    30 m uzunlikdagi arqon ikki bo’lakka bo’lindi. Birinchi bo’lakning uzunligi butun arqonning beshdan bir qismini tashkil etdi. Ikkinchi bo’lakning uzunligi qancha?
    
13. 
    Bir kesmaning uzunligi 3sm, bu ikkinchi kesma uzunligining to’rtdan bir qismini tashkil etadi. Ikkinchi kesmaning uzunligini toping. SHu kesmalarni chizing.
    
14. 
    Katta bidongat 15 l sut, bankaga esa bidondagi sutning beshdan bir qismi ketadi. Bitta bankaga necha litr sut ketadi? Uchta to’la bankadagi sutni quyish uchun nechta banka kerak bo’ladi?
    
15. 
    Ikkta kesma chizing: birining uzunligi 12 sm, ikkinchi kesma birinchi kesmaning to’rtdan bir qismiga teng bo’lsin. 12- tip (topishga
    
16. 
    8 sm uzunlikda kesma chizing. Bu kesmaning to’rtdan bir qismini bo’yang. Qancha uzunlikda kesma bo’yaldi?
    
17. 
    Uchta kesma chizing: birining uzunligi 8 sm,ikkinchisining uzunligi birinchisi uzunligining yarmiga teng, uchinchisi ikkinchisidan 3 marta uzun bo’lsin.
    
18. 
    Kvadrat uzunligining o’n oltidan bir qismi 4 sm kv ga teng. Butun kvadratning yuzini toping.
    
19. 
    Sinfda 36 o’quvchi bor. Ularning oltidan biri duradgorlik to’garagiga qatnashadi.Nechta o’quvchi duradgorlik to’garagiga qatnashadi?