1-маърўза: Кириш

L
Е
t
t
E
1
)
,
(
0


(7.13) 
 

---

42 
7.3-rasm. Qul bilan muvozanatlashtiriladigan potensiometrning prinsipial chizmasi. 
 
Shunday qilib, Е(t,t
0
)termojuftning TEYK R
вс
– reoxord qarshiligi 
tarmog‟idagi kuchlanishning kamayish miqdori bilan aniqlanib, qolgan qarshiliklarga 
bog‟liq emas. R
вс
reoxord shkala bilan ta„minlanishi va shkala bo‟linmalari millivolt 
yoki harorat graduslariga teng bo‟lishi mumkin. TEYK ni o‟lchash aniqligi reoxord 
zanjiridagi J tok kuchining o‟zgarmasligiga bog‟liq. Tok kompensatsion usul orqali 
o‟rnatiladi va nazorat qilinadi. Buning uchun potensiometr chizmasiga normal 
elementli qo‟shimcha kontur kiritiladi. Odatda normal element (NE) vazifasini 
simob-kadmiyli galvanik Veston element bajaradi. Bu elementning elektr yurituvchi 
kuchi 20
0
С da 1, 0183 voltga teng. НЭ qayta ulagich QУ orqali qarshilik R
НЭ
uchlariga ulanadi va uning e.y.k. yordamchi Е tok manba tok manba E.Y.K. tomon 
yo‟nalgan bo‟ladi. Qarshilik R orqali kompensatsion zanjirdagi tok kuchini rostlash 
bilan НГ ning strelkasi nolni ko‟rsatishiga erishiladi. Bunday holda kompensatsion 
zanjirdagi tok kuchi 
НЭ
НЭ
R
E
J
/

(7.14) 
Termojuftning TEYK ni o‟lchashda QU qayta ulagich Т holatdan O‟ holatga 
o‟tkaziladi. Reoxord R
р
ning Д sirpangichini siljitib «b» va «с» nuqtalar orasidagi 
potensiallar ayirmasini termojuft TEYK ga tenglashtiriladi. Shu paytda termojuft 
zanjiridagi tok kuchi 0 ga teng, shuning uchun 
ВД
НЭ
НЭ
ВД
R
R
E
Е
R
J
t
t
E




)
,
(
0
(7.15) 

---

43 
Е
НЭ
va 
R
НЭ
lar o‟zgarmas miqdorga ega bo‟lganliklari uchun, TEYK ni aniqlash qarshilik 
tarmog‟ining uzunligini aniqlash bilan teng. 
Shunday qilib, TEYK ni kompensatsion usul bo‟yicha o‟lchash termojuft 
zanjirida tok yo‟q paytida bajariladi. 7.4-rasmda elektron avtomatik potensiometrning 
to‟zilish chizmasi ko‟rsatilgan.
TP termojuftda TEYK Е
х
ni o‟lchash uchun uni kalibrlangan R
P
reoxord 
kuchlanishining kamayishi bilan solishtirish orqali bajariladi. 
7.4-rasm. Elektron avtomatik potensiometrning to’zilish sxemasi
. 
Potensiometrning kompensatsion chizmasi sirpang‟ich К ni reoxord R
р
, 
o‟zgarmas kuchlanish Е
х
o‟zgaruvchan kuchlanishga aylantirib beruvchi o‟zgartgichli 
elektron kuchaytirgich Т, riversiv elektr dvigatel 2 va tok manbai Е
0
dan iborat. 
Elektr dvigatel 2 reduktor 3 orqali sirpang‟ich K va strelka bilan bog‟langan. Strelka 
4 asbob qismlarni ko‟rsatadi. Kompensatsion chizmaning ishi sirpang‟ich (K) 
reoxord bo‟ylab kuchlanishning pasayishi tomon avtomatik siljiydi. Bu siljish
reversiv elektr dvigatel РД yordamida bajariladi va nomuvozanat kuchlanish nolga 
teng bo‟lguncha davom etadi. Shunday qilib, sirpang‟ich K va unga biriktirilgan 
strelkaning vaziyati TEYKning qiymatini, demak, o‟lchanayotgan haroratning 
miqdorini ko‟rsatadi. Qarshilik R kosmpensatsion zanjirdagi ish tokini rostlash uchun 
xizmat qiladi. 
7.5-rasmda zamonaviy elektron avtomatik potensiometr (КСП-4)ni o‟lchash 
qismining prinsipial chizmasi keltirilgan. Potensiometr o‟lchash ko‟prigining 
diagonallaridan biriga elektron kuchaytirgich ЭК li termojuft ТП ketma-ket ulangan. 
Termojuft ulash elektromagnit maydoni ta„sirini kamaytirish uchun mo‟ljallangan 
filtr (rasmda filtrning R
ф
-С
ф
sodda chizmasi ko‟rsatilgan) orqali bajariladi. O‟lchash 
ko‟prigining ikkinchi diagonaliga stabillashgan tok manbai CTM ulanadi. Bu manba 
o‟lchash zanjiridagi ish tokining doimiyligini ta„minlaydi.

---

44 
7.5-rasm. Elektron avtomatik potensiometr (KCП-4)ni o’lchash qismining prinsipial 
chizmasi. 
 
Bo‟lardan tashqari potensiometr o‟lchash chizmasiga qurilmaning umuman 
normal ishini ta„minlovchi bir qator elementlar kiradi. Shunt R
ш
, qarshiliklar R
n,
г
n
reoxord qarshiligi R
р
ni rostlash uchun xizmat qiladi; bunda asbobning darajalanish 
va o‟lchash diapazoni, ya„ni o‟lchash chegaralari nazarda tutilishi lozim. Qarshilik R
n 
va г
n
лар. R
рт
, R
рт
1
ва R
с
– rezistorlar СТМ ning ish tokini cheklash va rostlash 
uchun qo‟llaniladi. R
м
rezitor termojuft erkin uchlardagi harorat o‟zgarishining 
ta„sirini kompensatsiya qilish uchun mo‟ljallangan va termojuft uchlari ulangan joy, 
ya„ni asbobning kirish panelida joylashgan. R
м
dan tashqari hamma rezistorlar 
manganindan, R
м
rezistor esa mis yoki nikeldan tayyorlanadi. 
Avtomatik elektron potensiometrlarning konstruktsiyasi tez su„ratlarda 
rivojlanmoqda. Zamonaviy avtomatik elektron potensiometrlar konstruktsiyasining 
to‟zilishi 
blok-modul 
prinsipiga asoslangan. Asbob o‟zaro shtepsellar orqali simlar 
bilan ulangan unifikatsiyalashtirilgan blok va qismlardan iborat. Har xil shakldagi 
korpuslarga joylashgan potensiometrlarning turli rusm va modifikatsiyalari 
chiqariladi. Jumladan ko‟rsatuvchi, o‟ziyozar, bir va ko‟p nuqtali (12 ta nuqtagacha) 
potensiometrlar mavjud. Ko‟pchilik potensiometrlarning to‟zilishi bir-biriga o‟xshash 
bo‟lib, faqat qismlari va tashqi ko‟rinishlari bilan ajralib turadi. Avtomatik elektron 
potensiometrlar 0,25; 0,5 va 1,0 aniqlik sinfi bilan ishlab chiqariladi.