1-Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaga kirish. Ijtimoiy psixologiyaning shakllanish tarixi (2 soat) reja

Birinchi yondashuvta kura, ijtimoiy psixologiya inson psixikasiga oid ommaviy xodisalarni urganadi. Ushbu yondashuv doirasida ayrim tadkikotchilar sinflar psixologiyasini urganish zarur deb tan olishsa, boshkalar xar xanday ijtimoiy uyushma yoki guruxga oid konuniyatlarni, ularning an’analari, urf-odatlariyu, rasm-rusumlarini urganish dolzarb ekanligini ta’kidlaganlar. Yana bir gurux tadkikotchilar esa ijtimoiy psixologiya kupchi- likka karashli bulgan ijtimoiy fikrni yoki moda kabi ommaviylashib ketadigan jarayonlar sababini urganishni lozim, deb topadigan. Ularning fikrini rivojlantirib, ushbu yondashuv- ga xayrixox bulgan boshka bir olimlar guruxi ijtimoiy psixologiyaning predmeti aslida jamoa psixologiyasini urganish ekanligini yoklaydilar. Bu yondashuvning umumiy xulosasi shuki, ojtimoiy psixologiya moxiyatan aslida jamoa psixologiyasidir. Bizning fщrimizcha, jamoalarning katta yoki kichikligi masa- laning boshka tomoni bulib, umumiy fikr shuki, ijtimoiy psixologiya odamlar tuplangan, biror faoliyat yoki manfaat sabab jam bulgan yerda uz predmetini topishi mumkin.
Ikkinchi yondashuv tarafdorlarining fikridagi umumiylik shuki, ularning ta’kidlashlaricha, ijtimoiy psixologiya shaxsning ijtimoiy kiyofasini, ijtimoiy obrazini, tasavvurlarini urganadi. Turli olimlar fikrida uziga xoslik esa aynan shaxsning kaysi sifatlariga kuprok e’tiborni karatishida namoyon buldi. Kimdir shaxsning aloxida ijtimoiy sifatlariga urgu bersa, boshkalar uning tipologiyasini axamiyatli predmet ekanligini ta’kidladi. Bundan tashkari, shaxsning guruxdagi urni, shaxslararo munosabatlar va umuman munosabatlar tizimi ushbu yunalish tarafdorlarining dikkat markazida buldi. Ya’ni, shaxsning jamiyatga alokasi va alokadorligi bunda asosiy ilmiy fakt xisoblanadi.
Uchinchi yondashuv yukorida ikki yondashuvning uziga xos tarzdagi uygunlashuvi shaklida namoyon buldi. Ya’ni, unga kura, ijtimoiy psixologiya ommaga xos bulgan psixologik xodisalarni xam, shaxsning guruxdagi maxomini xam birdan urganishi lozim. Rus olimi B.D.Parыgin turli yondashuvlarga e’tibor bergan xolda ijtimoiy psixologiya urganadigan eng muxim masalalarni yagona andozada umumlashtirdi. Ya’ni, uning fikricha, ijtimoiy psixologiya kuyidagilarni urganadi:
1) shaxsning ijtimoiy psixologiyasi;
2) jamoalar ijtimoiy psixologiyasi va muloxoti;
3) ijtimoiy munosabatlar;
4) ma’naviy-axloxiy faoliyat shakllari.
Yana bir rossiyalik olim V.N.Myasiщevshshg* 9 yozishicha, ijtimoiy psixologiya:
a) odamlarning gurux sharoitidagi uzaro xamkorligi ta’si- rida paydo buladigan psixologik uzgarishlarni;
b) ijtimoiy guruxdarning turli xususiyatlarini;
v) jamiyatda ruy beradigan jarayonlarning psixologik tomon- larini urganadi.
Yukrrida taklif etilgan barcha yondashuv va nuktai nazarlarni birlashtirgan yagona fikr esa shunday iboratki, ijtimoiy psixologiya fan tarmogi sifatida psixik faoliyatga ikki tomom- dan turib yondashadi, ya’ni, bir tomondan shaxe bulsa, ikkinchk tomondan - jamiyat mщyosida ruy beradigan ommaviy psixik jarayonlardir. Oxirgilari kupgina manbalarda ijtimoiy-psixo- logik xodisalar deb nomlanadi.
Ijtimoiy-psixologik xrdisalar - shunday fenomenlarkk, ular individlar xamda jamoalar tarzidagi sub’ektlarning uzaro xamkorligi tufayli paydo buladigan turli xil munosabatlar, shunday xamkorlik ta’sirida boshdan kechiriladagan xis-kechin- malar, uzaro axborot almashinuvi xamda odamlarning gurux bulib tuplanishi okibatida ruy beradigan faoliyatlarning xususiyatlarini mujassam ztadi. Ya’ni, shaxeni aloxida individ sifatda olinganda amalga oshiradigan faoliyatidan farkli ularok, gurux bulib xarakat kilgandagi ruy beradigan faoliyatning uziga xosligi bulib, bu farxni ijtimoiy psixologiya uzining predmeti sifatida ajratib olgan.
Shunday kilib, ijtimoiy psixologiya urganadigan ijtimoiy- psixologik xodisalarga avvalo kuyidagilar kiradi: mulokot,muomala, ijtimoiy fikr va kayfiyat, jamoaviylik, stratifikatsiya, ya’ni, jamiyatning turli xatlamlarga bulinishi jarayonlari, stereotiplar, ziddiyat, turmush tarzi, ijtimoiy tasavvurlar, ijtimoiy ustanovkalar va shaxsning turli ijtimoiy vaziyatlarda namoyon buladigan fazilatlari (nuksonlari), psixologik kiyofasi, normalarga alokasi va boshkalar.
Ijtimoiy-psixologik xodisalar asosan mazmunan va davomiy- ligiga kura tafovutlanadi. Masalan, mazmuniy jixatdan ular normal va normadan ogish tarzidagi xulx maromlariga bulinadi.
Ijtimoiy-psixologik xodisalarning normal xulk-atvorga alokador shakllari odatda jamiyatda, uning ijtimoiy-ixtisodiy tarakkiyotida, insonlarnig turmush tarzidagi ijobiy uzgarish- larda namoyon buladi. Masalan, mustakillik yillarida davlatimiz raxbari Islom Karimov tomonidan inson manfaatlarining oliy xadriyat sifatida e’tirof etilganligi, erkin demokratik islo- xotlarga ochilgan yul xar bir shaxsning ijtimoiy tasavvurlari tizimida shunday ijobiy uzgarishlarga turtki buldiki, avvalo, jamiyat a’zolarida uziga ishonch, yurtdoshlar bilan xamjixatlik, uzaro mexr-okibat va muruvvat xislarining rivoj topishiga olib keldi, oxibatda xamjixatlik, xamfikrlilik, xomiylik, uzaro mexr-okibat kabi munosabatlar saykal topdi. Bunga mamlakat Prezidentining 1996 yildan buyon yillarga maxom berishi, unda jamiyatdagi barkarorlik, undagi uzaro xamjixatlik goyalarining ustuvor xilib xuyilishi ijobiy ta’sir kursatdi. Oxibatda yurtimizda xar bir shaxe va ijtimoiy guruxdarning turmush tarzida ijtimoiy normalarga buysunish, ularni xurmat xilish psixologiyasi shakllandi, milliy gurur va uzini barcha ijtimoiy jarayonlarga aloxador etib xis xilish paydo buldi. Zero, yurtbo- shimiz Muxtaram Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “Xuxukiy davlatning xuroli xam, ximoyasi xam, kuzi xam, suzi xam xonundir... Chunki xonun - xalxning xoxish-irodasi! Uni buzgan, mensimagan odam xalxning yuziga oyox xuygan kishidir. Biz xonunni xurmat xilish, unga buysunish, rioya xilish yulidan borsak, istixbolimiz porlox buladi ”. Uzbekistonda milliy xadriyat- larni e’zozlaydigan, jamiyat normalari va xonunlarni xurmat xiladigan shaxslarning kamol topayotganligi aynan tanlagan tarbiya yulimizning asosli ekanligini, ijtimoiy psixologik jarayonlarni boshkarishda davlat, jamiyat va shaxe manfaatlari uygunligi tantana kilganligining isbotidir.
Normal xulkdan ogish bilan boglik bulgan xulk-atvor esa ayrim guruxlar faoliyatiga xos bulib, uning okibatida odatda ayrim shaxening guruxlarga (masalan, jinoyatchining jamiyat normalarini buzishi) yoki guruxlarning ijtimoiy-ikgisodiy tarakkiyotga salbiy ta’siri (masalan, jinoiy gurux yoki ekstremistok guruxlarning ijtimoiy normal xayotga tajovuzi shaklidv) namoyon buladi. Bu kabi salbiy xolatlar jamiyatning tub asosla- rini uzgartirib yubormaydi, lekin ayrim vaziyatlarda odamlar- ning normal kun kechirish, tinch osuda mexnat kilishlariga xalakit beradi. Ming afsuski, eng oliyjanob shiorlar ostida yashayotgan demokratik jamiyatda xam ayrim aloxida shaxe va guruxdar tajribasida ana shunday salbiy okibatli xulk kurinishlari mavjud buladi. Bu uz navbatida ekstremal ijtimoiy psixolo- giyaning kelib chikishiga asos bulgan.
Ijtimoiy-psixologik xodisalarning kelib chiksish nuktai nazaridan karal sa, ular shaxslararo, guruxiy, guruxdararo, ommaviy shakllarda namoyon buladi.
Ushbu xodisalar barkarorligi va davomiyligi nuktai nazaridan taxlil etilsa, ularni dinamik (masalan, mulokotning turli shakllarida), uzgaruvchan dinamik (masalan, ijtimoiy tasavvur, fikr va kayfiyatning uzgaruvchanligi) va barkaror (masalan, urf-odatlar, kadriyatlar, an’analar kabi) bulishi mumkin.
Ijtimoiy psixologiya fan sifatida aynan ana shu xodisalarning paydo bulishi, kechishi va xayotda namoyon bulish mexanizmlarini urganadi. Zero, bu xodisalar turli boskich va darajalarda (makro-, mezo- va mikro- boskich va darajalarda), .turli soxalarda (davlat , iktisodiyot, jamiyat va uning turli buginlari, oila, maxalla, aloxida shaxe xayoti doirasida), turli shart-sharoitlarda (normal, tabiiy, murakkab va ekstremal) namoyon buladi.
Ijtimoiy-psixologik xodisalar namoyon bulishining asosiy mexanizmi sifatida mulokrt jarayonini kabul kilish kupchilik olimlarning nuktai nazariga xosdir. Mulokot gufayli va uning ta’sirida shaxe shakllanadi, kichik guruxdar paydo buladi, katta ijtimoiy guruxlarning mavjud bulishi uchun sharoit yaratiladi. Aynan mulokot va odamlarning bir-birlariga munosabatlari
asosida namoyon buladigan universal mexanizmlarga kuyidagi- larni kiritish mumkin: