1-mavzu. “Tizimli tahlil” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. «Tizimli tahlil»

Umumiy tizimlar nazariyasi. "Umumiy" kalit so'zi umumiy, umumiy qabul qilingan yoki guruh, sinf yoki tizimning bir nechta yoki barcha a'zolariga ishora qiluvchi tushunchani anglatadi. U quyidagi ta'riflarga ega:
Maxsusdan farqli ravishda umumiy: Umumiy hamma narsaga, shu jumladan barcha elementlarga, a'zolarga yoki jihatlarga tegishli bo'lgan narsani anglatadi. Masalan, "umumiy tizimlar nazariyasi" ma'lum bir soha bilan cheklanib qolmasdan, balki barcha turdagi tizimlarga taalluqli nazariyani anglatadi.
Umumiy tizimlar nazariyasi - tizimlarni umumiy kontekstda o'rganishga qaratilgan tizimli va fanlararo yondashuv, jumladan, turli tabiatdagi tizimlarga va turli bilim sohalarida qo'llaniladigan umumiy tamoyillar, tushunchalar va usullardir.
Umumiy tizimlar nazariyasining maqsadi - turli xarakterdagi tizimlarning umumiy tizimli xususiyatlarini (xarakteristikalarini) o’rganishning yagona metodologiyasini yaratish xisoblanadi. Shuning uchun bu ishning maqsadi tizimlar haqida tayyor bilimlarni uslubiy jihatdan taqdim etish bilan birga tizimlilikning barcha jihatlarini ajratib ko’rsatish, uning rivojlanish tendensiyalarini tushunish, ilmiy manbalarda tarqalgan tizimli bilimlarning turli tomonlarini birlashtirish, shuningdek, umumiy tizim nazariyasining hali ishlab chiqilmagan qoidalarini tavsiflashdan iborat.⁸
Umumiy tizimlar nazariyasining (UTN) asosiy postulatlaridan biri tabiatda va jamiyatda sodir bo’ladigan barcha jarayonlar, xoh fizik-kimyoviy, biologik, ijtimoiy yoki boshqa har qanday jarayonlar energiya foniga asoslanganligini tasdiqlashdir.⁹

• 
  har soniyada biz kislorodni iste’mol qilamiz, u oksidlanib, organizmimizga kimyoviy energiyaning bir qismini beradi;
  
• 
  aqliy faoliyatimiz miya yarim korteksida elektr impulslari orqali ta’minlanadi;
  
• 
  biz har kuni ovqat iste’mol qilamiz, uning energiya qiymati undagi ma’lum miqdordagi hazm bo’ladigan kkal miqdori bilan belgilanadi;
  
• 
  bizning fiziologik mavjudligimiz aniq belgilangan harorat chegaralari (issiqlik energiyasining kirib kelishi) mavjudligi bilan qo’llab-quvvatlanadi.
  

Umumiy tizimlar nazariyasining asosiy tamoillari quyidagilar xisoblanadi:
Mustahkamlik tamoili: OTS tizimlarni o'zaro bog'langan va o'zaro ta'sir qiluvchi komponentlardan tashkil topgan integral obyektlar sifatida ko'rib chiqadi. Tizim o'z muhiti kontekstida va u bilan o'zaro ta'sirni hisobga olgan holda ko'rib chiqiladi.
Butunlik tamoili: OTS tizimni faqat uning alohida komponentlarini emas, balki butun sifatida ko'rib chiqish muhimligini ta'kidlaydi. Tizimning xususiyatlari va xatti-harakati faqat alohida elementlarning xususiyatlari bilan emas, balki uning elementlari orasidagi o'zaro ta'sir bilan belgilanadi.
Iyerarxiya tamoili: Tizimlarni Iyerarxik tuzilishga ajratish mumkin, bu erda tizimning yuqori darajasi o'zaro ta'sir qiluvchi quyi tizimlardan iborat. Bu tamoyil tizimni turli darajadagi murakkabliklarda tashkil etish va ular o'rtasidagi munosabatlarga urg'u beradi.
Ochiqlik va yopiqlik tamoili: OTS ochiq va yopiq tizimlarni ajratib turadi. Ochiq tizimlar atrof-muhit bilan energiya, modda yoki ma'lumot almashadi, yopiq tizimlar esa tashqi ta'sirlardan ajratiladi.
Emergensiya tamoili: OTS tizimni tashkil etishning yuqori darajasida yuzaga keladigan va faqat alohida komponentlarni tahlil qilish orqali tushuntirib bo'lmaydigan paydo bo'ladigan xususiyatlar va hodisalarga qaratilgan.
Qayta aloqa tamoili: Fikr-mulohaza OTSning muhim jihati hisoblanadi. Tizimlar boshqa darajalar va o'zaro ta'sirlarga ta'sir qilish uchun tizimning bir darajasida paydo bo'ladigan ma'lumotlar, signallar yoki effektlarni o'z ichiga olishi mumkin.
O'z-o'zini tashkil etish tamoili: Tizimlar o'z-o'zini tashkil qilish qobiliyatiga ega bo'lishi mumkin, ya'ni tashqi aralashuvisiz o'z tuzilishini, ishlashini va xatti-harakatlarini o'zgartirishi mumkin. O'z-o'zini tashkil qilish - tizimning tarkibiy qismlari va uning atrof-muhit o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasidir.
Noaniqlik va murakkablik tamoili: OTS ko'p tizimlar murakkab, chiziqli bo'lmagan va noaniqlikka duchor bo'lishini tan oladi. Bu jihatlarni kiritish tahlil va modellashtirishning nostandart usullaridan, masalan, betartiblik nazariyasi va statistik yondashuvlardan foydalanishni talab qiladi.