1-nji tema: TÜrki filologiýa giriş dersiniň umumy esaslary maksady we wezipesi

1-NJI TEMA:
TÜRKI FILOLOGIÝA GIRIŞ DERSINIŇ UMUMY ESASLARY MAKSADY WE WEZIPESI.
MEÝILNAMASY:

1. 
   Türki filologiýa giriş dersiniň umumy esaslary we onda öwrenilýän meseleler
   
2. 
   Türkologiýa adalgasy
   

Türkologiýa adalgasy “türk” etnoniminden we ylym manysyndaky “logiýa” sözlerinden ýasalan. Türkologiýa - türki halklary, olaryň dilini, folkloryny, ýazuw edebiýatyny öwrenýän türküşynaslyk ylmydyr. Dil – halklaryň milli özboluşlylygyny, maddy – medeni derejesini, taryhyny, edebiýatyny, däp-dessurlaryny öwrenmek üçin gymmatly çeşme. Hut şoňa görä-de “Türkologiýa giriş” dersinde türki dilli halklary öwrenmeklige olaryň dillerindäki umumylyklary, birini beýlekisinden tapawutlandyrýan aýratynlyklary anyklamakdan başlanýar. Häzir türki dillerde sözleşýän 40 töweregi türki halk bar. (Seret: Языки мира.Тюркские языки. Москва, 1997). Olardan: ýakutlar, tywalar, hakaslar, şorlar, altaýlar, çulumlar Sibirde; özbekler, garagalpaklar, gazaklar, uýgurlar, gyrgyzlar Merkezi Aziýada; azerbaýjanlar, gumuklar, nogaýlar, garaçaýlar, balkarlar Kawkazda; tatarlar, başgyrtlar, çuwaşlar Wolga boýunda; gagauzlar, garaýymlar, urumlar, krymçaklar Moldawiýada, Bellorussiýanyň, Ukrainanyň, Litwanyň günbatarynda; türkler, esasan, Türkiýede; salarlar Hytaýda ýaşaýarlar. Merkezi Aziýadaky türki dilli döwletler. Günorta-günbatar türki dilli halklar.
Merkezi Russiýadaky türki dilli hakllar:
1. Çuwaşystan;
2. Tatarystan;
3.Başgytystan. Gündogardaky türki dilli halklar.
Türki halklar hindi ummanyndan Ortaýer deňziniň kenarlaryna çenli aralykda hytaý, mongol, tungus, manjur, eýran, arap, semit, slawýan, grek, alban, rumyn dillerinde sözleşýän halklar bilen goňşyçylykda ýaşaýarlar. Bu halklaryň dilleriniň leksikasyndaky, fonetikasyndaky, söz toparlaryndaky, sözlem gurluşyndaky umumylyklar olaryň hemmesini türki diller maşgalasyna goşmaga doly esas berýär. Olaryň dillerindäki umumylyklar asyllarynyň birligi bilen, dillerindäki aýratynlyklar bolsa her biriniň başdan geçiren taryhy, başga halklar bilen eden syýasy, ykdysady, medeni gatnaşyklary bilen düşündirilýär. Türki dilli ilatyň sany-da, olaryň häzirki zaman ylmyna, ykdysadyýetine, medeniýetine – dünýä siwilizasiýasyna goşantlary-da ýylsaýyn artýar. Şoňa görä türküşynaslyk ylmyna berilýän üns hem barha giňeýär. Bu günki gün dünýäniň ösen ýurtlarynyň ýokary okuw mekdepleriniň köpüsinde ″Türkologiýa″ aýratyn ders hökmünde okadylýar.
″Türkologiýa giriş″ dersinde, esasan, şu aşakdaky meseleler öwrenilýär:
1. Talyplar türküşynaslyk ylmynyň döreýiş we ösüş taryhy, gadymy we orta asyr türkologlary, olaryň eserleri, häzirki türkologik merkezler we olarda alnyp barylýan derňewler bilen tanyşdyrylýar.
2. Türki dilli halklar, olaryň ýaşaýan ýerleri hakda maglumat berilýär.
3. Türki dilleriň arasyndaky umumylyklar we özboluşly aýratynlyklar, olaryň taryhy sebäpleri öwrenilýär.
4. Talyplara türki dilleriň döreýiş, ösüş, differensirleniş taryhy hakda düşünje berilýär.
5. Türki dilleriň toparlara bölünişinde türkmen diliniň tutýan orny, gadymky we häzirki türki dillere gatnaşygy, ondaky oguz, gypjak, garlyk, bulgar hem-de uýgur-oguz topar dillerine mahsus aýratynlyklaryň taryhy sebäpleri düşündirilýär.
″Türkologiýa giriş″ dersi ″Türkmen halkynyň taryhy″, ″Türkmen dialektologiýasy″, ″Türkmen diliniň taryhy″, ″Gadymy hem orta asyr türkmen edebiýaty″, ″Türkmen halk döredijiligi″ dersleri bilen aýrylmaz baglanyşykly. Ol dilimizdäki we edebiýatymyzdaky milli özboluşlylyga akyl ýetirmekde uly ähmiýete eýe, döwür bilen aýakdaş gitmek üçin bu juda derwaýys mesele bolup durýar. Indi diňe özümiziň däl, eýsem, türki dilli beýleki halklaryň-da taryhyny, dilini, folkloryny, ýazuw edebiýatyny gowy bilmegimiz gerek. Diňe şonda dilimiziň, edebiýatymyzyň ösüş taryhyna, milli özboluşlylygymyza doly we dogry düşünip bileris. Türki dilleriň arasyndaky umumylyklaryň we özboluşly aýratynlyklaryň aýyl- - saýyl edilmegi diňe filologlary däl, eýsem türki diller boýunça terjimeçileri taýýarlamak üçinem möhümdir.


Amaly sapaklar üçin soraglar we ýumuşlar:
1. „Türkologiýa giriş“ dersinde öwrenilýän meseleler barada aýdyp beriň.
2. „Türkologiýa giriş“ dersiniň dilimiziň, edebiýatymyzyň ösüş taryhyny yzarlamakdaky ähmiýetini düşündiriň.
3. Türki dilli halklaryň ýaşaýan ýurtlaryny kartadan görkeziň.


Peýdalanylan edebiýatlar:
1.Weýisow B. Türkologiýa giriş. Aşgabat, 2010
2.Weýisow B. Türkmen diliniň taryhy. Aşgabat, 2008.
3.Hydyrow M. Türkmen diliniň taryhyndan materiallar. Aşgabat, 1962. 4. Юлдoшeв Р. Туркий филoлoгия кириш. Ургaнч, 2001.
5.Нaсырoв Д., Пaxрaтдинoв Қ. Түркий тиллeрдиң жaзбa eстeликлeри. НӨкис, 1996.
6.Пaxрaтдинoв Қ. Түркий тиллeр. Нөкис, 1994.