1. Yer qa‘ridan foydalanganda soliqqa tortish zarurligi. Soliq to‘lovchilar, soliqqa tortish ob‘ekti va bazasi

2. Soliq to‘lovchilar, soliqqa tortish ob‘ekti va bazasi.
Yer qa‘ridan foydalangan­lik uchun soliqni to‘lovchilari bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida foydali qazilma­larni qazib olish, texnogen mineral hosilalardan foydali qazilmalarni ajratib olayotgan, shuningdek, foydali qazilmalardan foydali komponentlarni ajratib olgan holda ularni qayta ishlashni amalga oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanishadi.
Soliqqa tortish maqsadida yer osti boyliklari deganda yer qobig‘ining yuqori qismini qamrab oladigan hamda foydali qazilmalarni tadqiq qilish va qazib olish mumkin bo‘lgan makon, foydali qazilmalar deganda - iqtisodiy va sog‘lomlashtirish ahamiyatiga ega geologik hosilalar qaraladi. Tarkibida rangli, nodir, asl, qora metallar va boshqa mineral xom ashyo bo‘lgan rudalarni bir korxona qazib olib, uni bundan keyin qayta ishlash uchun boshqa korxonalarga bersa (eksport bundan mustasno), qazib olinadigan rudani qayta ishlaydigan va soliq stavkasi belgilangan tayyor mahsulot chiqaradigan korxona soliq to‘lovchi hisoblanadi. Masalan, Olmaliq mis qazib olish korxonasi tarkibida mis bo‘lgan, qazib olingan rudani boyitish fabrikasiga beradi, fabrika boyitilgan rudani Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinatining mis eritish zavodiga topshiradi. Kombinat tayyor mahsulot - tozalangan mis chiqaradi, soliq stavkasi ham unga belgilangan. Mazkur holatda rudani qazib oluvchi korxona emas, balki tozalangan misni olganlik uchun kombinat soliq to‘lovchi hisoblanadi.
Respublikamizda ushbu soliqni davlat budjetiga ta‘minlab beruvchi (ob-havo qiluvchi) eng yirik soliq to‘lovchilar bo‘lib, Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinati, Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari, Sho‘rtan va Muborak gazni qayta ishlaydigan zavodlari, Navoiy oltinni qayta ishlaydigan korxona shuningdek, Angren ko‘mir qazib oluvchi korxona va boshqa shu kabi yer osti boyliklarini qazib chiqaruvchi va qayta ishlovchi yirik korxonalar hisoblanadi. Ruda qayta ishlash uchun O‘zbekiston Respublikasidan tashqariga yuklab jo‘natilgan yoki eksport qilingan taqdirda rudani qazib olgan korxona soliq to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi.
Quyidagilar yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqqa tortish ob‘ektlari hisoblanadi:
a) foydali qazilmalarni qazib olish hajmi (shu jumladan yo‘l-yo‘lakay olinadigan foydali qazilmalar va qimmatli komponentlar) ularni qayta ishlashdan olingan mahsulotning haqiqatda sotilish qiymati bo‘yicha, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘ini chegirgan holda. Qazib olingan ruda tarkibidan, asosiy foydali qazilmadan tashqari, unga doir stavkalar belgilangan boshqa xom ashyo ajratib olingan taqdirda yo‘l-yo‘lakay olinadigan foydali qazilmalar va qimmatli komponentlar soliqqa tortish ob‘ekti bo‘lib hisoblanadi. Qazib olingan foydali qazilma yoki uning bir qismi korxona tomonidan boshqa materiallarni ishlab chiqarish yoki tayyorlash uchun xom ashyo hisoblangan taqdirda soliq ushbu xom ashyoni qazib olishning ishlab chiqarish tannarxidan kelib chiqib, tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha to‘lanadi.
Hisobot oyida qazib olingan, lekin to‘laligicha yoki qisman sotilmagan foydali qazilmalar hajmi uchun soliq sotilgan mahsulotning hisobot oyi yoki sotish amalga oshirilgan bundan oldingi oy uchun o‘rtacha hisoblangan qiymatidan kelib chiqib to‘lanadi. Gaz qazib chiqaruvchi korxonalar uchun soliqqa tortish ob‘ekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan sotish bahosi bo‘yicha, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirilgan holda, birlamchi tayyorgarlikdan o‘tgan qatlamdan qazib olingan tabiiy (tozalanmagan) gaz hajmi hisoblanadi.
b) texnogen hosilalar hajmi (mineral xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash chiqindilari) ajratib olingan asosiy foydali qazilmaning qonun hujjatlariga muvofiq haqiqiy sotilish qiymati bo‘yicha, bunda qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegiriladi. Texnogen hosilalarga shu jumladan texnologik yoki boshqa sabablarga ko‘ra vaqtincha ishlatilmayotgan mineral xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash chiqindilari kiradi.
v) to‘plangan chaqnoq tosh xom ashyosi namunalari, paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kollektsiya materiallarining hisob qiymati.
Yig‘ish deganda chaqnoq tosh xom ashyosi namunalari, paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kollektsiya materiallarini tabiiy ochiq joylar, tabiiy er osti bo‘shliqlari (g‘orlar), ishlatib bo‘lingan karerlar, kon qazish sanoati buyumlari, daryo qayirlarida konchilik va boshqa maxsus ish turlarini bajarmasdan, er ostining bir butunligini buzmasdan olib to‘plash tushuniladi.