11-lekciya Shaxs rawajlanıwınıń jasqa baylanisli qásiyetleri. Óspirimlik hám jetiklik dáwirleri psixologiyasi

11-lekciya
Shaxs rawajlanıwınıń jasqa baylanisli qásiyetleri.
Óspirimlik hám jetiklik dáwirleri psixologiyasi

Joba :
1. SHaxs rawajlaniwindag’i social hám genotipik faktorlar.

2. SHaxs rawajlanıwın dáwirlerge bolıw.
3. Óspirimlik hám óspirimlik dáwirlerinde shaxs sociallasiwinin’ ayriqshalıǵı.
4. YPalawlar daǵı attraktsiya hám joqarı sezimler.

Tayanish túsinikler: Az-kem hám ulıwma dáwirler, óspirimlik dáwiri, egotsentrizm, óspirimlik dáwiri, attraktsiya, simpatiya.

SHaxs rawajlaniwindag’i social hám genotipik faktorlar. SHaxs individual rawajlaniwinin’ áhmiyetli ta’replerinen taǵı biri onıń jasına baylanıslı bolǵan qásiyetleri. CHunki taraqkiyotning xar bir jas basqıshı óziniń rawajlanıw o erisiwlerine, konuniyatlariga, jańalıqları hám ózgerislerine iye bolıp, olar shaxstıń xarakteri, temperamenti, iktidori, biliw processlerine tikkeley tásirin ótkeredi.
YPalaw rawajlaniwi dáwirleriniń xam sapa, xam muǵdar ózgerislerine iye bolǵan kórsetkishleri bar, ámeliy psixologiya xar bir jas qásiyetlerin áne sol eki kórsetkish nuktai názerinen úyreniwi hám shaxs xulkini boshkarish xamda tásir kórsetiwde olarǵa tayanmog'i kerek. Ulıwma, psixologiyada tastıyıq kilingan faktlardan biri mınada, túrli dáwirler degi insan tarakkiyoti oǵada quramalı process bolıp, xar bir dáwirdiń óz nizamlıqları bar.
Hár bir boskichda shaxstıń qandayda bir-bir ózgesheligi óziniń etuklik fazasına erisedi. Mısalı, álemdi sensor jixatdan biliwdiń etuklik fazası 18-25 jaslarda (Lazarev maǵlıwmatlarına kóre), intellektuallıq, dóretiwshilik etuklik - 35 jaslarda (Leman maǵlıwmatları ), shaxstıń etukligi 50 - 60 jaslarǵa kelip eń yukori nuktasiga erisedi. SHunga uqsas ayrıqshalıqlar insannıń pútkil omiri dawamında turaqlı kámalǵa etip, rawajlanıp barıwın támiyinleydi. SHunisi xarakterliki, xar bir jasda qandayda bir funkciyalardıń rawajlanıwı boshka bir funkciyalardıń susayishi esabine júz beredi. Mısalı, balalıqtıń dáslepki bog'cha jasında keńislikke kelisiwi júdá kúshaysa, keyinirek onıń ornın vaktni adekvat aqıl etiw basadı.
Psixologiyanin arnawlı tarmaǵı esaplanatugin jas dáwirleri psixologiyasining eń tiykarǵı máselelerinen biri mınada, ol xam bolsa, insan psixik tarakkiyotida kanday faktorlar genetikalıq, tug'ma yamasa arttırılǵan, social faktorlar roli etakchi ekenligi máselesi. Bir tárepden, balanıń óz ata-analarınan miyraslar retinde ózlestirgen sapaları, mısalı, anatomik-fiziologikalıq ayrıqshalıqlar, mıy iskerliginiń ayriqshalıǵı, dene dúzilisi (kól, oyok, júz dúzilisi hám boshk.), álbette, psixologiyalıq jixatdan adam balasınıń ortalıqǵa kelisiwi, oǵan erkin háreket etiwi, processlerdi sanasında sáwlelendiriwine sebep boladı.
SHaxs rawajlanıwnni dáwirlerge bulini. SHu vakggacha p s i x o l o giya ilmida shaxs tarakkiyotini dáwirlergg. bolıp úyreniwta júdá katga itibar karatilgan. Bir kancha dáwirli sxemalar xam usınıs etilgen. Lekin sol tarawda jigerli túrde njod kilgan xar kanday alım óziniń " dáwirlerini" usınıs etavergan. Zero, insannıń ómiriy jolı jáne onıń tiykarǵı laxzalari tariyxıy tarakkiyot dawamında ózgeredi. Bir áwladdan ekinshi áwlad tarakkiyotiga ótiwdiń ózi xam kator ózgerislerdi keltirnb chikaradi.
Dáwirlerge bolıwǵa karatilgan klassifikaciyalardıń ózi xam eki túrli boladı : az-kem (ayrıqsha dáwirlerdi taǵı ko'shimcha dáwirlerge bolıw - " dáwirler ishindegi dáwirler") hám ulıwma (insan omiriniń barlıq boskichlarini óz ishine alǵan ). Mısalı, az-kem klassifikaciyaǵa J. Piajening intellekt rawajlanıwındaǵı b osqichlarga bolıwdı kirgiziw múmkin. Ol bul rawajlanıwdı 3 boskichda oyda sawlelendiriw kilgan:- sensomotor intellekt boskichi (0-2 jas ). Bunda, tiykarlanıp, altı basqısh parıq etedi; - anik operatsiyalardı orınlawǵa tayarlaw jáne onı shólkemlestiriw boskichi (3-11 jaslar ); - formal operatsiyalar boskichi (12-15 jaslar ).
Óspirimlik hám óspirimlik dáwirlerinde shaxs sociallashuvining ayriqshalıǵı. Óspirimlik, o'spirlnlik dáwirleri mektep hám basqa tálim mákanlarında oqıw dáwirlerine tuwrı keledi. Bul dáwirdegi etakchi iskerlik oqıw iskerligi bolıp, ol jaǵdayda bala bilim alıw menen baylanıslı kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi arttırıwdan tısqarı, shaxs retinde xam zárúrli ózgerislerge júz tutadı.
Óspirimlik dáwiri eń quramalı hám usınıń menen birge áhmiyetli tarakkiyot basqıshı. Dáslepki óspirimlik 11-13 jastı, úlken óspirimlik 14-15 jaslardı óz ishine aladı. Bul dáwirdiń eń áhmiyetli qásiyetleri sonnan ibarat, ol balalıqtsan óspirimlikke, shamaka, jaslıqtan etuklikka ótiw dáwiri.
Óspirimlik - organizm tarakkiyotidagi kúsh hám tegis emeslik menen xarakterlenip, bul dáwirde denediń intensiv tárzde rawajlanıwı hám suyeklerdiń qatıwı júz beredi. YUrak hám kán tamırlar iskerliginde xam tegis emeslik bolıp, bul xam bala fe'lining ózgeriwshen, dinamikalıq, geyde noma'kulliklar hám nokulayliklarni keltirip chikaradi. Bular, álbette, nerv sistemasına xam óz tásirin kórsetip, bala demde ashshılanatuǵın yamasa tormozlanıw júz bergende, talayǵa shekem depressiya jaǵdayınan chiqolmaydigan tushkunlikda kolishi xam múmkin.
Óspirimlik dáwiri. YUqori klasqa ótken óspirim psixologiyasining ayriqshalıǵı sonda, ol házirgi waqıtın, búgini hám erteńın keleshek kózqarasınan, istikbolga názer menen kabul etedi. Naǵız ózi dáwir kelip, óspirim túrli kásiplerge kiziqa baslaydı. Uzınıń keleshekte kim bolıwın oyda sawlelendiriw kila baslaydı. Sonday eken, óz-ózin professional kózqarastan ajıratıw, oyda sawlelendiriw etiw óspirimliktiń eń 1 luxim jańalıǵı.
Professional kizikishlar qáliplesiwiniń ózi ilimpazlar tárepinen tórt boskichli process retinde karaladi. Onıń birinshi basqıshı 12-13 jaslarǵa tuwrı keledi hám oǵada ózgeriwshenligi, shaxs daǵı biliw processleri hám túp iktidor menen baylanıspaǵanlıǵı menen xarakterlenedi. 14-15 jaslarǵa tuwrı keletuǵın ekinshi basqıshda kizikishlar payda boladı. Olar kóp bolıp, tikkeley balanıń biliw múmkinshilikleri hám jeke qásiyetleri menen baylanıslı boladı. Úshinshi basqıshda, 16 -17 jaslarda kizikishlarning sonday integraciyası júz berediki, olar, bárinen burın, jınıslıq ayrıqshalıqlar hám shaxs daǵı individual ayrıqshalıqlar menen baylanıslı halda rawajlanadı. Mısalı, kizlar hám ul balalar ózlerine uyqas hám muwapıqtuǵın kásip-ónerdi tańlay baslaydılar. L. Golovey (1996 ) pikrine qaraǵanda, tórtinshi basqıshda qızıǵıwshılıqlar sheńberi sezilerli dárejede torayib, professional jónelis qáliplesip boladı hám ol kásip tańlaw menen juwmaqlanadı.
Dj. Birrer jas dáwirlerin tómendegisha oyda sawlelendiriw etedi: 1) gódeklik - tuwılǵannan 2 jasqa shekem; 2) mektepge shekem - 2 jastan 5 jasqa shekem; 3) balalıq 5 jastan 12 jasqa shekem; 4) óspirimlik dáwiri - 12 jastan 17 jasqa shekem; 5) dáslepki yyetuklik - 17 jastan 20 jasqa shekem; 6 ) yyetuklik - 20 jastan 50 jasqa shekem; 7) yyetuklikning aqırı - 50 jastan 75 jasqa shekem; 8) ǵarrılıq - 76 jastan joqarısı.
Ulıwma, insannıń ómirinde professional óz-ózin ańǵarıw úlken orın tutadı hám ol júdá jaslıq waqtıdanok qáliplese baslaydı. Bul processni kuyidagi boskichlarda oyda sawlelendiriw múmkin.
Birinshi basqısh - balalar oyını, bunda bala dáslepki jaslıqdanok ol yamasa bul kásibi baylanıslı professionat roldı kabul etedi jáne onıń áhmiyetli elementlerin ózinshe " oynaydı" (" oqıtıwshı", " doktor", " traktorchi", " futbolist", " artist" hám soǵan uqsas ).
Ekinshi boskich - óspirimlik fantaziyasi, bunda óspirim ózine júdá yokkan professional rolni qıyalda iyeleydi.
Úshinshi basqısh - kásip-ónerdi dáslepki tańlaw. Óspirimlik hám dáslepki óspirimlik dáwirine tuwrı keledi. Hár túrli iskerlik túrleri daslep óspirimdiń kiziqishlari kózqarasınan (" prokurorlikka qızıqaman, sonday eken, yurist bolıwım kerek"), keyin onıń kobiliyatlari nuktai názerinen (" matematikanı ańsat sheshemen, matematikalıq yamasa injener bolsammikan? ") hám aqır-aqıbetde, óspirim degi qádiriyatlar sistemasındaǵı axamiyatiga karab (" nashar kesellerge járdem bergim keledi, shıpaker bolaman") taypalarǵa bólinedi hám de ajratıladı.
Tórtinshi boskich - ámeliy karor kabul etiw kásipin tańlaw. Bunda eki áhmiyetli tárep bar: anik qánigelikti qásiyetleri, jumıstıń kólemi, salmaǵı, juwapkerliligi hám oǵan etarli tayarlıqtıń bar ekenligi.
YPalawlar daǵı attraktsiya hám joqarı sezim-sezimler. Óspirimlik hám óspirimlik dáwirleri nafakat professional tańlaw hám kásip iyelew ushın makbul dáwir bolıpǵana kolmay, bálki bul dáwir jaslardıń o'zligini ańǵarıw, óz kadr -qımbatın biliw hám boshkalarga salıstırǵanda munasábette bolıw tájiriybesin iyelew dáwiri xam. Óspirim de óspirim xam kancha ishki ruxiy tınıshsızlanıw, kapustaaqarshilik, juwapkershilik az waqıtların basınan keshirmesin, onıń emotsional álemi, átirap -ortalıqta júz berip atırǵan hádiyselerdi sanasında hákis etgirishi úlken orın tutadı. Áyne óspirimlik dáwiri bala kewilinde kim menen sırlawıw, kimni ózine bawırlas kisi retinde tán alıw, onıń ruwxıylıqında kesheip atırǵan barlıq ózgerislerden vofik etiw qálewi hám zárúriyatın oyatadı. Birinshi ret " doslıq", " muhabbat", " muhabbat" túsinikleri de naǵız ózi dáwirde payda boladı. SHuning ushın xam etuklik hám ǵarrılıq dáwirindegi kisiler óspirimlik hám óspirimlik jılların eń pák, ózine tartatuǵınlı hám jaǵımlı xotirlaydilar

Temanı bekkemlew ushın sorawlar :

1. YPalaw dáwirleri psixologiyasining predmeta hám wazıypaları nelerden ibarat?
2. SH axs psixik rawajlaniw háreketta keltiretuǵın faktorlar nelerden ibarat?
3. Psixik rawajlaniwdin genetikalıq jáne social faktorların kanday túsinesiz? 212 www.pedkutubxona. uz
4. Psixik rawajlaniw processinde shaxs hám intellektuallıq rawajlanıw máselesin kanday túsinesiz?
5. SHaxs psixik rawajlanıw kanday dáwirlerge bólinedi?
6. Óspirimlik dáwirinde jeke sapalardıń formaanish faktorları nelerden ibarat?
7. Óspirimlik dáwiri hám professional jónelis mashqalası xamda shaxs hám kásip-xunar mashqalası neden ibarat?
8. Attraktsiya, onıń moxiyati hám kórinislerin kanday túsinesiz?
9. Muhabbat hám doslıq sezimleriniń psixologiyalıq tábiyaatı neden ibarat?
10. YPalawlarda joqarı ruwxıy -etikalıq sapalardı tárbiyalaw degende neni túsinesiz?

Ádebiyatlar :

1. Karimov I. A. Bárkámal áwlad - Ózbekstan tarakkiyotining tiykarı.- T., 1997.
2. Amosov N. M. Preodolenie starosti.- M., 1996.
3. Aseev v. G. vozrastnaya psixologiya.- Irkutsk, 1989.
4. Argayl M. Psixologiya schastya.- M., 1990.
5. valeologiya cheloveka: zdorove - lyubov-krasota. Fizicheskoe i psixicheskoe zdorove.- SPb., 1996.
6. Gozman L. YA. Psixologiya emotsionalnix otnosheniy.- M., 1987.
7. Ibrohimov A. hám b. watan sezimi.- T.: Ózbekstan, 1997.
8. Klimov E. A. Psixologiya professionala.- M., 1996.
9. Nemov R. S. Psixologiya. v 2-x kn. Kn. 2. Psixologiya obrazovaniya.- M., 1994.