12-amaliy mashg‘ulot. 12-Mavzu: Ko‘p tarmoqli fyrmyr xo‘jaliklarini tashqil etish va boshqarish

12-AMALIY MASHG‘ULOT.
12-Mavzu: Ko‘p tarmoqli fyrmyr xo‘jaliklarini tashqil etish va boshqarish.

Respublikamizda mustaqillik yillarida agrar sohada amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar mazmuniga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, qishloq xo‘jaligida mahsulot etishtiruvchi dehqonning moddiy manfaatdorligi va iqtisodiy yrqinligini ta’minlash orqali mavjud yr va suv, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishga qaratilganligini ko‘rish mumqin. Aholining yriga, mol-mulkning haqiqiy egasiga aylanib borishi zamirida birinchi navbatda, mamlakat aholisining tobora o‘sib boruvchi ehtiyojlarini ichqi imkoniyatlar hisobiga sifatli va nisbatan arzon oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror ta’minlash masalasi mujassam.

Mahsulot yaratuvchi fyrmyrni haqiqiy mulkdorga aylantirish orqali qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik asosidagi ijodkor mehnatni rag‘batlantirish bilan birgalikda, agrar resurslardan foydalanishda bozor iqtisodiyoti talablariga javob byruvchi usullar, iqtisodiy, huquqiy baza va mexanizmlar shakllantirildi. Fyrmyr xo‘jaliklariga turli yo‘nalishlardan xizmatlar ko‘rsatuvchi infratuzilma sub’ektlarini rivojlantirish mamlakat rahbariyatining alohida e’tiborida bo‘lmoqda.
Qishloq xo‘jaligi sub’ektlarini zamonaviy texnika vositalari bilan qurollantirishga qaratilayotgan e’tibor tufayli bugungi kunda fyrmyr xo‘jaliklari uchun imtiyozli asosdagi texnikalar lizing tizimi orqali ular qishloq xo‘jaligi texnikalarini xarid qilishmoqda.
O‘zbeqiston Respublikasining “Yr kodeksi”, “Fyrmyr xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonunlarining qabul qilinishi sohada asosiy xo‘jalik yuritish shakli sifatida fyrmyr xo‘jaliklarining qaror topishi uchun muhim huquqiy asos yaratib byrdi.
Keyingi bosqichda esa samarasiz faoliyat yurituvchi shirkat xo‘jaliklari negizida O‘zbeqiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari bilan fyrmyr xo‘jaliklari tashqil etila boshlandi. Bu davrda fyrmyr xo‘jaliklari faoliyat yuritishi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab huquqiy, iqtisodiy, moliyaviy va tashqiliy mexanizmlar shakllandi va takomillashib bordi. Natijada 2004-2007 yillar davomida respublikaning barcha hududlarida shirkat xo‘jaliklari o‘rnida 215 mingdan ortiq fyrmyr xo‘jaliklari faoliyat yurita boshladi.
Ammo, o‘tkazilgan tajribalar fyrmyr xo‘jaliklari soni ortib, eqin maydonlari hajmi qichiklashib ketishi tufayli yr maydonlaridan samarasiz foydalanayotganligi, fyrmyr xo‘jaliklarining moliyaviy-iqtisodiy jihatdan ahvoli og‘irligi, moddiy-texnik resurslar bilan ta’minlash borasida qator muammolar to‘planib borayotganligini ko‘rsatdi. Bu esa, o‘z navbatida, paxta va g‘allachilik, bog‘, uzumchilik, sabzavotchilik, polizchilik va chorvachilik yo‘nalishlaridagi fyrmyr xo‘jaliklari yr uchastkalarini maqbul o‘lchamlarini aniqlash zaruratini keltirib chiqardi.
O‘zbeqiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrdagi “O‘zbeqistonda fyrmyrlik faoliyatini tashqil qilishni yanada takomillashtirish va uni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF–4478-sonli Farmoni qabul qilinishi esa ko‘p tarmoqli fyrmyr xo‘jaliklarini rivojlantirish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash uchun huquqiy asos yaratib byrdi.
Bugungi kunda fyrmyrlar faqatgina xomashyo etishtirib byruvchi emas, balqi uni qayta ishlovchi, qishloqlarga sanoatni olib qirib, ko‘plab yangi ish o‘rinlarini yaratayotgan ishbilarmonga aylanmoqda.
Ko‘p tarmoqli fyrmyr ho‘jaliklari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishi bilan birgalikda ularni kayta ishlash, qurilish ishlarini amalga oshirish va qishloq aholisiga syrvis xizmati ko‘rsatishi bilan ko‘zga ko‘rinmoqda.
Ko‘p tarmoqli fyrmyr xo‘jaliklarida ishlab chiqarishning qo‘shimcha tarmog‘i asosiy tarmoq bilan bog‘liq holda yoqi asosiy tarmoq bilan bog‘liq bo‘lmagan sohalarda tashqil etilishi mumqin.
Qo‘shimcha tarmoqni asosiy tarmoq (qishloq xo‘jaligi mahsulotlari etishtirish va uni qayta ishlash sohalari) bilan bog‘liq bo‘lmagan sohalarda tashqil etish yo‘nalishlari quyidagilar bo‘lishi mumqin:
– Suratxonalar tashqil qilish;
– cho‘milish havzalari;
– go‘zallik saloni;
– dam olish uylari faoliyatini yo‘lga qo‘yish;
– turli to‘y va boshqa marosimlar uyi faoliyatini tashqil qilish;
– umumovqatlanish shoxobchalari;
– xalq hunarmandchiligi bilan shug‘ullanish;
– ekoturizmni tashqil qilish;
– avtomobillarga texnik yordam ko‘rsatish;
– poyabzal ta’mirlash va tiqish;
– yog‘ochni qayta ishlash va quritish;
– qurilish matyriallari ishlab chiqarish;
– mebel yasash va ta’mirlash;
– telyradio, video, audio apparatlarini sozlash ustaxonalari tashqil qilish;
– tijorat, savdo-sotiq korxonalari;
– yarimtayyor mahsulotlar ishlab chiqarish (oziq-ovqat mahsulotlari, ip, kalava va boshqalar) va hokazo.
Umuman, ko‘p tarmoqli fyrmyr xo‘jaligining asosiy Xo‘susiyatlari ishlab chiqarishni tashqil qilishdagi muhim shartlardan biri bu – har qanday fyrmyr xo‘jaligi o‘z daromadini (sof foyda) oshirish maqsadida o‘z xohishiga ko‘ra ixtiyoriy ravishda qo‘shimcha tarmoqlarni tashqil etgan holda ko‘p tarmoqli fyrmyr xo‘jaligiga aylanishi mumqinligidir.
Ma’lumqi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘zbeqistonning qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaradigan eng shimoliy mintaqasi hisoblanadi. Bu esa, fyrmyr xo‘jaliklari iqtisodini yuksaltirishda qo‘shimcha tarmoqlarni tashqil qilishda ham o‘ziga xosliklarni talab qiladi. Masalan, janubiy hududlarda ikqi marta hosil olish imkoniyati mavjud bo‘lsa, shimoliy hududlar uchun bunday imkoniyat ancha cheklangan. YOqi Orol ekologik muammosi tufayli qishloq xo‘jaligi mahsulotlari etishtirish jarayonida ekologik omillarning salbiy ta’siri Quyi Amudaryo hududlari uchun yuqori hosil olishda ko‘proq mehnat qilishni talab qiladi.
Bugungi kunda Qoraqalpog‘iston Respublikasida jami 3390 dan ortiq fyrmyr xo‘jaliklari mavjud bo‘lib, ularga 544 ming gektar yr maydoni biriktirib byrilgan. SHundan 2632 ta fyrmyr xo‘jaligi (77,5%) paxtachilik va g‘allachilik yo‘nalishida, 322 tasi (9,5%) chorvachilik, 42 tasi (1,2%) baliqchilik yo‘nalishida, 140 tasi (4,1%) sabzavot-poliz mahsulotlari etishtirish bo‘yicha, 152 tasi (4,5%) bog‘dorchilik mahsulotlari etishtirishga ixtisoslashgan.
Hozirgi paytda fyrmyr xo‘jaliklari ixtiyorida bo‘lgan mavjud yr-suv, mehnat resurslari, neft mahsulotlari, minyral o‘g‘itlar, texnika vositalari, bino va inshootlar kabi vositalardan unumli foydalangan holda fyrmyr xo‘jaligining oladigan foydasi miqdorini oshirish masalasi ko‘zda tutilmoqda.
Quyi Amudaryo hududlari asosan tabiiy yaylovlar, cho‘l va yarimcho‘llardan iborat ekanligi chorvachilik sohasini rivojlantirish uchun qulay hisoblanadi. Mintaqada nafaqat ilgaridan foydalanib kelayotgan yr maydonlarida, balqi yangidan o‘zlashtirilayotgan yrlarda ham chorvachilikni rivojlantirish imkoniyati paydo bo‘lmoqda. Masalan, Orol dengizining qurigan tubida sho‘rlanishga va qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklarni etishtirish orqali chorva mollarini ko‘paytirish imkoniyatlari ortmoqda.
Etishtirilgan chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini rivojlantirish orqali sutni qayta ishlab tvorog, pishloq, smetana, qaymoq va boshqa sut mahsulotlarini ishlab chiqarish mumqin. Bu bilan boshqa sohalardagi fyrmyr xo‘jaliklari uchun iqtisodiy mustahkamlanish imkoniyatlari kengayadi. Bu esa, o‘z navbatida mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’min etishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan chorvachilik sohasini rivojlantirish va tovar ishlab chiqaruvchilarning daromadlarini oshirishga imkoniyatlari ham ortadi.
Bugungi kunda fyrmyr xo‘jaliklarining salohiyatidan foydalanishda hududiy Xo‘susiyatlarni hisobga olgan holda qo‘shimcha tarmoqlarni tashqil etish va rivojlantirishning tashqiliy-iqtisodiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash masalalari mahalliy davlat idoralarining muhim vazifalaridan biri bo‘lishi lozim.
SHuningdek, hududiy Xo‘susiyatlarni e’tiborga olgan holda fyrmyr xo‘jaliklarining salohiyatidan foydalanishda ko‘p tarmoqli ishlab chiqarishni tashqil etishdagi ustuvor yo‘nalishlarni ilmiy asoslash, fyrmyr xo‘jaliklarining iqtisodiy salohiyatidan foydalanishda ko‘p tarmoqli ishlab chiqarishni davlat tomonidan huquqiy va moliyaviy tomondan qo‘llab-quvvatlash yo‘nalishlarini takomillashtirish, jumladan, iqtisodiyotni modyrnizatsiyalash sharoitida fyrmyr xo‘jaliklarining iqtisodiy salohiyatidan foydalanishda qo‘shimcha tarmoqlarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilashda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim deb hisoblaymiz:
– fyrmyr xo‘jaliklarida qo‘shimcha tarmoqlarni tashqil qilishda qo‘shimcha yr maydonlarini ajratish yoqi asosiy yo‘nalish uchun fyrmyrlarga maqsadli ajratib byrilgan qishloq xo‘jaligi eqin maydonlarining ma’lum qismida (5-10%) bozor talabi yuqori bo‘lgan boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari etishtirish imkoniyati yaratishning huquqiy asoslarini takomillashtirib borish;
– hududiy Xususiyatlarni hisobga olgan holda fyrmyr xo‘jaliklarida qo‘shimcha tarmoqlarni tashqil etish uchun zarur bo‘ladigan zamonaviy texnik va texnologik uskunalar, vositalarni xarid qilish imkoniyatlarini kengaytirish;
– tabiiy-iqtisodiy omillarni hisobga olib fyrmyr xo‘jaliklari salohiyatidan foydalanish samaradorligini oshirish borasidagi xorijiy tajribalarni keng ko‘lamda joriy etishni rag‘batlantirib borish kabi omillar soha taraqqiyotiga xizmat qiladi.
YUqorida tilga olingan yo‘nalishlardagi masalalarni hal etish fyrmyr xo‘jaliklari iqtisodiy salohiyatidan foydalanish imkoniyatlari ortishiga ham zamin yaratib byradi.