1873-yil xiva xonligiga qarshi yurish. Gandimiyon shartnomasi reja

Pora olgan polkovnik
“Hammasi bo’lib, polkovnik Kolosovskiyga 187000 so’m berdim”, deya izoh berdi maxfiy xizmat boshlig’iga Isfandiyor. U polkovnikka bo’ysunadigan oddiy zobit, yo fuqaro emas, balki Xiva xoni—davlat rahbari edi. Qolaversa, imperator Nikolay II unga general-leytenant unvonini bergandi. Xo’sh, general bo’lgan shaxs qanday sabablarga ko’ra oddiy bir polkovnikka pora bergan?
1873 yil Chor Rossiyasi Xiva xonligini zabt etgach, Gandimiyon shartnomasiga ko’ra, Amudaryoning o’ng sohilidagi erlar rus podshosi ixtiyoriga o’tdi. Turkiston general- gubernatori fon Kaufman qa’la uchun joy tanlab, shahzoda Leyxtenbergning taklifiga ko’ra, yangi shaharga Petro-Aleksandrovsk, deb nom berdi. Tezda bu shaharda harbiy garnizon, shifoxona, maktab, pivo va yog’ zavodi, bosmaxona barpo etildi. Petro- Aleksandrovskda “har qanday xavf-xatarning oldini olish uchun 1,2,4 va 8 kazak polklari, o’qchi diviziya, tog’ artilerriya divizioni soqchilik qilar, zambaraklar Xiva xonligiga qaratib qo’yilgandi” (“Turkestanskiy sbornik”, 75 tom, 49 –bet).
Chor Rossiyasining Amudaryo bo’limi boshlig’i imperatorning eng ishonchli amaldori hisoblanib, uning zimmasiga Xiva xonligini muntazam kuzatib turish topshirilgan edi. Shu bois fon Kaufman bo’lim boshlig’iga yozgan maxfiy maktubida, “Xiva xonligida bo’layotgan voqealardan ko’z-quloq bo’lib turish, Amudaryo muzlagan paytda G’azovot, Zamaxshar orqali o’tib yovumudlarga zarba berish lozim” ligini uqtirgandi. (O’ZMARDAVARXIV, 11 fond, 3 tasvir, 264 delo, 3 bet).
Vakolatiga Xiva xonini nazorat qilish topshirilgan Amudaryo bo’limi boshlig’i qilib tayinlangan harbiylarning aksariyati polkovanik unvoniga ega bo’lgan: Ivanov, Glushanovskiy, A.Samsonov, Dryagin, Likoshin, Kolosovskiy. Ushbu polkovniklar o’zlarini, hatto, Xiva xonidan ham ustun, mutloq hokim sanar, u bilan mensimay muomilada bo’lishardi. Ayniqsa, 1913-1916 yillarda Amudaryo bo’limi boshlig’i bo’lgan polkovnik Kolosovskiy imperiya markazidagi boshboshdoqlik, 1-jahon urushi sarsongarchiligidan foydalanib, boyish iskanjasiga tushdi. U hatto, Xiva xonidan ham pora olardi.
1916 yilning 16 oktyabrida bevosita Peterburgga bo’ysunuvchi rus maxfiy siyosiy politsiyasi—Turkiston rayon muhofaza bo’limi (TRMB) boshlig’i, polkovnik Volkov, Xiva xoni Isfandiyorxonni qabul qiladi. Zero, bu paytga kelib, xonlikni nazorat qilib turadigan Amudaryo bo’limi boshlig’i, polkovnik Kolosovskiyning poraxo’rligi imperatorning ham qulog’iga borib etgan edi. U 1916 yil mart-iyul oylarida mardikor olish bahonasida, To’rtko’l volosti boshqaruvchisi Qozoqboy Abubakirovdan 20 ming rubl, Sho’raxondagi Shibikli jamiyati katxudosi Davlatmurod matkarimmovdan 351 tilla pora olib, evaziga yigitlarni mardikorlikdan olib qolgandi. Bu esa oq podshoga qarshi xalq qo’zg’olonining kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Natijada maxfiy politsiya poraxo’r polkovnikning qing’irliklarini o’rganib chiqdi.
Kolosovskiyga pora berganlar qatorida Xiva xoniyam izoh yozib berish uchun chaqirildi. U maxfiy politsiya boshlig’iga bu to’g’rida quyidagicha izoh beradi: “Polkovnik Kolosovskiyga bergan pullarim vaqtini aniq yozmaganman, lekin daftarchamdagi yozuvlarda aks etganlarini og’zaki bayon etgaman. 1915 yil boshida polkovnik Kolosovskiyga Matvafo orqali 5000 rubl berdim. O’sha orqali unga yana 5000 rubl jo’natdim. 1915 yilning ikkinchi yarmida Matvafo ishdan bo’shatilganidan so’ng Kolosovskiyga Abdullaxon orqali 5000 rubl berib yubordim. 10 kundan keyin esa Matvafoni birinchi vazir sifatida qayta mansabga tayinlaganimdan so’ng Kolosovskiy yana shaxsan o’zimdan 10000 rubl oldi. Matvafo polkovnikning mendan tulpor olish istagi borligini xabar qildi, shunda Matvafo barcha otlarimni unga ko’rsatishni buyurdi. U o’ziga ikki otni oldi. 1916 yilning qishida men rus armiyasi zobitlari va askarlariga po’stinlar sovg’a qilganimda, Matvafodan Kolosovskiyga nimani tortiq qilish lozimligi haqida so’raganimda, u polkovnik narsadan ko’ra pulni afzal ko’rishini aytdi. 1915 yilning noyabrida polkovnik xotini bilan oldimga kelganida, har biriga po’stin uchun 2000 rubldan, hammasi bo’lib 4000 rubl tutqazdim.
Matvafoning maslahatiga ko’ra, Kolosovskiyning xotini uchun Moskvadan brilliant isirg’alar buyurtirdim va shaxsan unga topshirdim. Isirg’alar 4000 rublga tushdi. Polkovnikning xotini o’sha 1915 yili ketadigan bo’lganida unga yo’l xarajati, deb 1000 rubl tutqazdim. Matvafo Kolosovskiy mening oldimga kelib-ketib yurganidan xafa ekanligini bilib, 1915 yil oxirida unga 5000 rubl yubordim. 5-6 kundan so’ng Kolosovskiyga shaxsan 5000 rubl berdim. 10 kundan keyin yana 5000 rubl tutqazdim. Bir necha kundan so’ng Matvafodan Kolosovskiy yana mendan umidvorligini eshitib, 5000 rubl berdim. Bir necha kundan keyin Matvafo menga polkovnik Kolosovskiy oz pulga qanoat hosil qilmaganini aytgach, polkovnik Kolosovskiyga shaxsan 20000 rubl tutqazdim.