55
olmazsa, öncəsi və sonrası da olmaz. Allah öncəsi və sonrası olmayan tək varlıqdır.
Digər bütün valılıqların öncəsi və sonrası vardır»
151
. Allahın Əvvəl olması Onun hər
şeydən öncə var olduğunu, Axır olması isə hər şeydən sonra Onun var olacağını və
varlığının davam edəcəyini ifadə edər. Zahir hər şeyin üstündə uca olması, Batin isə
hər şeyin içində və hər şeyə əslindən də yaxın olmasıdır. Onun Zahir və üstün olmasını
heç bir yer və göy gizləyə bilməz. Zahir olması Batini görməsinə mane olmaz. Çünki
batində Onun üçün Zahir kimidir. Onun üçün görünməyən görünən, uzaq olan isə
yaxın kimidir. Müsəlman bu İsimləri bilməklə keçici varlılıqlara bağlanmaz. Çünki
keçici varlılıqlara bağlanmaq yoxluğa bağlanmaqdır. Halbuki Axır olan Allaha
bağlanmaq kəsinliklə yox olmayacaq və əbədiyyən var olana bağlanmaqdır. Heç bir
şey yox ikən Onun var olduğu kimi hər şey yox olduqdan sonra da Onun var olacağını
bilir, daha da səmimiyyətlə Ona ibadət etməyə çalışar. Ondan başqa heç bir şeyə bel
bağlamaz. Daima Ona möhtac olduğunu unutmaz. Hər şeyin Ondan başladığına və Ona
da dönəcəyini xatırından çıxarmaz. O, hər şeyin əvvəli və sonudur. Allahın Batin
ismini bilən kimsə Allahın hər şeydən daha çox, hətta canından da ona daha yaxın
olduğunu anlayar. Zahir ismi bilməklə insanın qəlbi tək bir ilaha yönələr və ona ibadət
edər.
ƏAZZ
əl-Əazz – Abdullah (Səfa və Mərva) Vadisində səyy etdiyi zaman dedi: “Rabbiğfirli
Vərhəm, İnnəkə Əntəl Əazzul Əkram”
152
.
BƏRİ
əl-Bəri
–
varlıqları yoxluqdan varlığa çıxaran deməkdir. Qurtubi
–
rahmətullahi
aleyhi
–
deyir ki: «Bəri
–
yoxdan var edən, ortaya çıxaran deməkdir». «O, (hər şeyi)
yaradan, yoxdan var edən (BƏRİ) və (hər şeyə) surət verən Allahdır». (əl-Həşr 24).
Buna görə də Bəri Bə-Rə-Ə kökündən gələn Bəriyyə varlıqlar, yaradılanlar mənasında
işlədilir. O, halda Allah Bəri yaradandır. Çünki O. Bütün bədənləri, cisimləri
yoxluqdan varlığa çıxarmışdır. Həlimi
–
rahmətullahi aleyhi
–
deyir ki: «O, suyu, atəşi,
torpağı və havanı yoxdan yaratdı. Daha sonra isə bu maddələrin qarışığından digər
məxluqları yaratdı. «Mən palçıqdan bir insan yaradacağam». (Sad 71). «Sizi
torpaqdan yaratması
…
Onun qüdrət əlamətlərindəndir». (ər-Rum 20). «Hər bir
canlını sudan yaratdığımızı bilmirlərmi?». (əl-Ənbiya 30). «İnsanı saxsı kimi quru
palçıqdan O, yaratdı. (Cinlərin əcdadı) Cannı da tüstüsüz (təmiz) oddan O, xəlq
etdi». (ər-Rahmən 14,15).
BƏRR
əl-Bərr
–
Yaxşılıq edən, mütləq yaxşılıq sahibi, hər gözəlliyi və yaxşılığı özündə
əks etdirən Uca Allahdır. Ona üsyan edilməsinə baxmayaraq yaxşılıq etməkdən vaz
keçməyən və yaxşılığı kəsməyəndir. İbadət edənlərə bol-bol savab verəndir. «Biz
bundan əvvəl Ona dünyada ibadət edirdik. Şübhəsiz ki, O yaxşılığı bol (BƏRR), rəhm
edəndir». (ət-Tur 28). Pislik edənə yaxşılıq edən, haqsızlıq edəni bağışlayan, tövbə
151
Beyhəqi «Əsmə vəs Sifət» s. 10.
152
İbn Əbi Şeybə “Musənnəf” 4/69-70.
56
edənin tövbəsini qəbul edəndir. Həlimi
–
rahmətullahi aleyhi
–
deyir ki: «Bərr
–
qullarına yumşaq davranan, onlara asanlıq diləyən, çətinlik istəməyən, bir çox
günahlarını cəzalandırmadan bağışlayan, onları bütün etdiklərindən sorğuya çəkməyən,
bir yaxşılığı on qat mükafatlandıran, buna qarşı pisliyi sadəcə bir misli ilə
cəzalandıran, niyyət etdikləri pisliyi etmədikcə bu niyyətlərinə görə onlara pislik
yazmayandır. Allah qullarına qarşı son dərəcə mərhəmətli, yumşaq və şəfqətlidir.
Dualarını qəbul edər, şükrlərinə nemət verərək qarşılıq verəndir. «Məgər Allahın
göylərdə və yerdə olanları sizə ram etdiyini və aşkar, gizli nemətlərini sizə bolluca
ehsan etdiyini görmürsünüzmü?». (Loğman 20). Bu isim qullar üçün də işlədilə bilər.
«O, həmçinin məni anama qarşı olduqca itaətkar və nəvazişkar (BƏRRAN) etdi».
(Məryəm 32). «Yəhya ata-anasına qarşı da olduqca itaətkar və nəvazişkar (BƏRRAN)
idi». (Məryəm 14).
BƏSİR
əl-Bəsir
–
görən olmasının mənası isə hər nə qədər incə və hiss edilməz kimi
görünürsə və ya uzaq olursa olsun hər bir şeyi gözəl bir şəkildə idrak edən (görən)
deməkdir. Bəsir
–
həmçinin də elmə, bilməyə də dəlalət edir. Allah qəlbdəki fısıltıları,
beyindəki hisləri, fikirdəki gizlilikləri görür və bilir.
«Həqiqətən Allah eşidən və
görəndir». (əl-Mucadələ 1). Bu aləmdə olan ən kiçik parçaları, ən cüzi qarışqanı da
belə, orqanlarını, ətini, qanını, beynini və damarlarını da görəndir. Yeddi qat göyün
üzərində olanı gördüyü kimi, yeddi qat yerin altında olanı da görür. Allah yer və
göylərin hər yerində görüləbiləcək hər şeyi Bəsir sifəti ilə onları görməktədir. Onun
üçün görülməyən bir şey yoxdur. Heç bir şey Ondan gizli deyildir. O, görünəni və
görünməyəni, hazır olanı və olmayanı görəndir. Hətta gözlərin hərəkətlərini, qəlb
atışlarını və ağıla gələn düşüncələri dahi bilən və görəndir. «(Allah) gözlərin
xainliklərini və kökslərin saxlamaqda olduqlarını biləndir». (əl-Mumin 19). İbn
Qeyyim
–
rahmətullahi aleyhi
–
deyir ki: «Bəsir və Bəsirət arasında fərq olduğunu
söyləyir. Bəsir yuxarıda söylədiyimiz kimi. Bəsirəti isə belə açıqlayır: «Bəsirət,
Allahın qəlbə atdığı bir nurdur. Qəlbinə belə bir nur atılan kimsə, Peyğəmbərlərin
xəbər verdiyi həqiqətləri görür. Belə ki, bunları sanki gözü ilə görməkdədir. Beləcə
Peyğəmbərlərin dəvət etdiyi şeylərdən ən üstün dərəcədə faydalanır. Bu Bəsirətin
dərəcələri vardır. Bunların hamısını əldə edən kimsənin Bəsirəti kamilliyə çatar. 1.
İsim və Sifətlərdə Bəsirət. 2. Əmir və Qadağalarda Bəsirət. 3. Savab və Cəzada Bəsirət.
Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu
–
rəvayət edir ki, Rəsulullah
–
sallallahu aleyhi və
səlləm
–
buyurdu: «Şübhə yox ki, Allah haqqı ilə eşidən və haqqı ilə görəndir ayəsini
oxuduqdan sonra baş barmağını qulağının, şəhadət barmağını isə gözünün üstünə
qoydu»
153
.
BƏQİ
əl-Bəqi
–
«Cəlal və Kərəm sahibi olan Rəbbinin üzü Bəqi qalacaqdır». (ər-
Rahmən 27). «Allah daha xeyirli və daha Bəqidir». (Ta ha 73). Allahın əvvəli
olmadan var olan bir varlıq olduğuna görə varlığının son olması və yox olması
mümkün olmamalıdır. O, varlığının başlanğıcı və sonu olmayan tək varlıqdır. Allahın
153
Səhih Sünnən Əbu Davud 3/895, «Avnul Məbud» 13/37, İbn Həcər «Fəthul Bəri» 13/375.