2 I bob. Ko‘p yillik o‘simliklar poyasining ichki tuzilishi

9-Rasm. Javdar poyasining ko‘ndalang kesimi:
1 — epiderma; 2 — sklerenxima; 3 — xlorenxima; 4 — yopiq kollateral bog‘lam;
5 — asosiy parexmima; 6 — bo‘shliq.

10-Rasm. Jo‘ka poyasining har xil darajadagi ko‘ndalang kesimi:
A — prokambiy xosil bo‘lish bosqichi; Б — kambiy hosil bo‘lishi; В — shakllangan tuzilishi;
1 — prokambiy; 2 — epiderma qoldiqlari; 3 — po‘kak; 4 — kollenxima; 5 — po‘stloq parenximasi; 6 — endoderma; 7 — peritsiklik zona; 8 — birlamchi floema; 9 — lub tolalari; 10 — elaksimon naylar; 11 — o‘zak nur; 12 — kambiy; 13 — kuzgi yog‘ochlik; 14 — bahorgi yog‘ochlik; 15 — ikkilamchi yog‘ochlik; 16 — birlamchi yog‘ochlik.
Poyaning ikkilamchi tuzilishiga o‘tishi uning birlamchi tuzilish xususiyati bilan chambarchas bog‘liq va u uchta asosiy turga ajratiladi: boylamli. Oraliq va boylamsiz. Daraxt o‘simliklar bilan o‘t o‘simliklar poyalarining ikkilamchi tuzilishida ham o‘ziga xos farqlar kuzatilib, u poyalarning har xil muddatlarda hayot kechirishi bilan bog‘liq. O‘rtacha kengliklardagi bir yilik o‘t o‘simliklarda har yili vegetatsiya davrining oxirida poyasi qurib qoladi. Daraxtlarpoyasi esa ko‘p yillik umr ko‘radi.
Boylamli tur. Bunday tuzilish poyaning birlamchi tuzilishida bir-biridan ajralgan o‘tkazuvchi boylamlarga ega bo‘lgan o‘simliklar sebarga, tok uchun xosdir. Ikkilamchi tuzilishga o‘tishda kambiy ikkilamchi yog‘ochlik va ikkilamchi lublarni hosil qiladi. O‘tkazuvchi boylamlarni bir-biridan ajratib turuvchi asosiy to‘qima hujayralari boylamlararo kambiyni hosil qiladi. U o‘z navbatida o‘zak nurlari parenximasiga ajraladi. Shuning uchun ham yaxlit kambiy halqasi hosil bo‘lishiga qaramay o‘tkazuvchi boylailar ikkilamchi tuzilishida ajralgan holda qoladi. Ba’zi o‘simliklarda boylamlararo kambiy ancha sust rivojlangan.
Oraliq tur. Bu ham dastlab ajralgan boylamlarga ega bo‘lgan poyali o‘simliklar uchun xarakterli bo‘lib, keyinchalik boylamli kambiyning faollik ko‘rsatishi hisobiga yaxlit kambiy halqasi vujudga keladi. Oraliq turning muhim xususiyati shundan iboratki, bunda ikkilamchi yog‘ochlik va ikkilamchi lublar faqat boylamli kambiydan emas, balki boylamlararo kambiydan hosil bo‘ladi. Bu o‘z navbatida yangi ikkilamchi o‘tkazuvchi boylamlarni keltirib chiqaradi. Barcha boylamlarni sekin-asta o‘sishi natijasida ular qo‘shilib bir butun yog‘ochlik bilan lubni ajratib turuvchi kambiyli halqa (kungaboqar, loviya) shakillanadi, ya’ni boylamli turdan boylamsiz turga o‘tish kuzatiladi.
Boylamsiz (halqali) tur. Mazkur tur poyaning birlamchi tuzilishida yog‘ochlik va lub halqasimon joylashgan o‘simliklarda (zig‘ir, tamaki) kelib chiqadi. Ikkilamchi meristematik kambiy ham yaxlit halqa shaklida hosil bo‘ladi va ikkilamchi yog‘ochlik hamda lublarning halqalarini vujudga keltiradi.
Po‘stloq tarkibiga kambiyning tashqarisida joylashgan barcha to‘qimalar kiradi. Po‘stloqning tashqi qavatlari periderma hisoblanib, u po‘kak, po‘kak kambiysi va fellodermalardan tashkil topadi. Ba’zan po‘kak yuzasida epiderma qoldiqlari kuzatiladi. U ham keyinchalik tushib ketadi. Periderma ostida o‘sish konusidagi birlamchi meristemaning ajralishi natijasida hosil bo‘lgan birlamchi po‘stloq elementlari joylashadi. Uni kollenxima, xloroplastlar, krkxmal donachalari va druzlarga ega bo‘lgan asosiy parenxima hujayralari kiradi. Poyaning markaziga yaqinroq joyda kambiy faoliyati natijasida hosil bo‘lgan ikkilamchi po‘stloq ajratiladi. Ikkilamchi po‘stloqda trapetsiya shaklida lub tolalari bilan elaksimon naylar yo‘ldosh hujayralar va lub parenximasi bilan navbatlashgan lub bo‘laklari ko‘rinib turadi. Elaksimon naylar daraxt poyalarida 2 – 3 yil faolik ko‘rsatadi, keyinchalik u moddalarni o‘tkazish xususiyatini yo‘qotadi va yangisi bilan almashinadi. Lub uchastkalari orasidan asosiy parenxima hujayralardan tashkil topgan birlamchi va ikkilamchi o‘zak nurlari o‘tadi. Ularning hujayralari ko‘pincha kraxmal, moy, shakar kabi oziq moddalarni saqlaydi. O‘zak nurlari orqali poyaning o‘zagi bilan chekka qismlarida joylashgan to‘qimalar (po‘stloq) bilan aloqa bog‘lanadi.