27-amaliy ish. Mavzu: O’simliklarning xayotiy shakllarini o’rganish

4. K r i p t o f i t l a r - qisda er usti bulimlari ulib qoladigan kup yillik ut usimliklari. Ularning usish kurtaklari tuprok ostida (geofitlar) va suv ostida ( geliofitlar va gidrofitlar). Bularga bizdagi buyan, oqbosh, qamish, shalang va boshka usimliklar kiradi.
5. T e r o f i t l a r - bular yil mavsumining nokulay sharoyitidan keyin urug xolida saklanadigan usimliklar bulib,ular bir yillik utlarga kiradi.
Bulardan keyin xozirgi MDX usimliklarining xayotiy shakllarini kuzatish bilan katta guruxdagi botaniklar shug’ullangan. Shularning ichida V.V. Alexinning(1944)»Usimliklarning xayotiy shakli bu ularning xududiy yashash urniga uzoq vakt mostlashganligi uning tashki kurinishidan kurinib turadi » degan aniklamasi kupirok xakikatga yakin keladi.
O’rta Osiyoning chul usimliklarining xayotiy shaklini E.P. Korozin, A.V. Prozorovskiy (1936-1940),L.E. Rodin (1963), N.T. Nichaeva, V.K. Vasilevskaya, K.G. Antonovlar (1973) chukurrok tekshirgan.
Sungi vaktlari usimlikning xayotiy shakli xakida asosidan ikki yunalishni egallaydi. Ekologiyalik-morfologiyalik va ekologiyalik-tsenotikalik. Ekologiyalik-morfologiyalik yunalishinining taraflari İ.G.Serebryakov (1962) bulib xisoblanadi Ekologiyalik –morfologiyalik yunalish xayotiy shaklni muxitning malum xolatida usib va rivojlanish natijasida yakka rivojlanishdan paydo bulgan usimliklarning malum guruxining uziga xos umumiy tashki shakli sifatida kursatilgan. ekologiyalik-tsenotikalik tasavvurdan xayoti shakl bu tarixiy tarafdan paydo bulgan usimliklarning yashash urni muxitini tulik foydalanishga maydo tarkalishga mostlashishi deb tushiniladi.
İ.G.Serebryakov (1962) yopik urugli usimliklarning xayotiy shaklini 4 bulimga va 8 tipga buladi (2-sxema). Unda kupgina belgilar yigindisi xisobga olinib va kuydagi klassifikatsiya birliklari qabulangan: bulimlar, tiplar, sinflar, kichik sinflar, guruxlar, kichik guruxlar xayotiy shaklining sektsiyalari va aloxida xayotiy shakli. Aloxida xayotiy shakli usimliklarning ekologiyalik sistemasining asosi bulib xisoblanadi. Bulimlarga bulish er u’sti maxluklarining tuzilishiga asoslangan (daraxt, yarim daraxt va ut usimliklar), tiplar-er u’sti maxluqlarining xayotining solishtirma balandligiga daraxtlar bulimida yoki tulik manoda usimlik xayotining uzokligi er ustki ut usiliklari bulimida.
Tip chegarasidagi sinflar shoxlar tuzilishi uzgachaligi asosida uzgaradi. (tushalib usuvchi, uralib usuvchi va boshka xam shoxlar). Sporali (chang) usimliklar er yuzi tungichi bulib uxshashligini saklab koladi. Shunday kilib G. Serebryakov usimliklarning xayotiy shaklini tulik turda kuydagicha isbotlaydi.»O’simliklarning xayoti shakli» deb shu turning usish xolatidagi er u’sti va er osti organlarini kushgandagi katalashgan maxlukining uziga xos bulgan umumiy tashki tuzilishining yigiindisi. Ontogenezlik (yakka rivojlanish) tarafdan uning tashki kurinishi (gabitusi) shi muxit xolatida usib va rivojlanishining natijisidan paydo buladi, tariyxiy tamondan malum tuprok iklim va tsenotikalik xolatdan, usimlikning shu xolatga mostlashganligini kursatadi.