atrofinda qishloq xojaligi yaxshı yo’lga qo’yılgan. Bu yerda paxtachilik bilan
bog’dorchilik keng rivojlangan. Shahar atamasınıng kelib chiqishiga to’xtab o’tsak
xalq orasida ikki taqmin qaysar Chor Yampuk nomi bilan, ikkinchi taqmin Jampıq
qala tog’ bag’riga joylashganlıgı, olısdan qaraganda qıyalab ko’rinib turadiganligi
sababli Jampıq qala deb atalgan bo’lıshı mumkin.
Shu davrdagi yirik markazlarnıng biri Qıyat bo’lıb, u Amudaryo bo’ylaridan
Mavarounnaxrga boradigan savdo yo’llarinıng bo’yıda joylashgan. 1340-yili Qıyat
orqalı Buxoro tarafga o’tgan Ibn-Battuta «Kat dunyodagı eng go’zal shaharlarning
biri» deb yozadi. Kat shahrıda turmıshi XVII-asrga qadar davom etadi. Shaharda
kulolchılık, temirchilik, to’qımachılık qo’l hunarmandchiligi rivojlangan. Kat shahrı
karvon yo’llari bilan Xorazmni Buxoro, Samarqand Shimoliy shaharları va Sırdaryo
bo’yı ko’chmanchi ellari bilan munosabatda bo’lgan.
Amir Temur 1388-yili Urganchga qilgan beshinchi yurishida Bagdat daryosi
(Bagdat shaharı) orqalı o’tkan. Bagdat shahrı XI-XIII asrdagi ko’chmanchi va o’troq
xalqlarnıng chegarasida joylashgan, savdo-hunarmandchilik va boshqaruv
markazlarınıng biri bo’lgan.
«Qıpchaq» deb oltoyda chettan ko’chip kelgan qabilalarni atalgan. Qıpchaqlar
Don, Dnepr daryosı bo’yıda yashagan. Dashti Qıpchaq tarkibiga qıpchaqlar,
Pecheneglar, o’g’uzlar, boshhqirtlar, totarlar, kolmıklar kirgan. XI asrdan boshlab
Qıpchaq xonı Aqtosh Vo’lga bo’yıda Sumeru (Samara), Simber (Simbirsk), Sarı
tog’ (Saratov), Uralda – Chelyaba (Chelyabinsk), Tagil, Kurgan v.h. shaharlardı
qurgan. Dashti Qıpchaqta Aqtoshtan soʻng Tanggrixon boshqaradı. Dashti Qıpchaq
katta ittifoq bo’lıb, u Irtısh daryosidan to Karpatka qadar Oralıqnı egallagan. Dashti
Qıpchaqlar tarkibi qulagandan keyin No’g’ay O’rdası paydo bo’ladı. Nogay Ordası
XV asrdan XVII asrga qadar hukmronlik qilgan. Unı paydo bo’lishi – Mangıtlar
(Qora uychilar deb nomlanadi). Nogay Ordası XV asrda «oq bayroq» deb atalib,
uning tarkibiga turkiy tilda gapiradigan Qıpchaqlar, Qanglı, Nayman, Qongıratlar,
Kereitlar, Totarlar, Boshqirtlar v.h. kirgan. Nogay Ordasınıng bosh shaharı Saroy
yoyıq daryosinıng quyidagi tarafida joylashgan. No’gaylar Rossiyaga asosan ot, toy
sotuvchı bo’lıb hisoblanadi. Nogay xalqınıng
eng buyuk farzandi Edige, u Oltin
Ordanıng eng keyingi xonı To’xtamıshga zarba berib turadı. Urushda mag’lub
bo’lgan To’xtamıshxon nogaylardan solıq olishnı to’xtatadı. Amir Temur Edige
bilan munosabatda bo’ladı. Amir Temurnıng To’xtamıshxondı qulatishiga (1365 j.)
Edige qatnashgan. Qoraqalpoq eposlarınıng bosh qahramonları uchunda Edige –
haqıyqıy bo’lgan shaxs. Nogay Ordasıga ruslar tez-tez hujim qilib, mol-mulkin
tortıb oladi. Natijada, Nogay Ordası tarkibidagı Qoraqalpoqlar ota yurtı Turkistonga
ko’chishga majbur bo’ladı. Shu davrda No’g’aylarnıng boshchisi Ormambet biy
vafot etib, undan ug’il
farzandi qalmay, uch qızı boshqaradi. Ormambet biyning
katta qızı Suyinbiyke Qoraqalpoqlarnıng boshchisi bo’lıb, Keyinchalik Kazan
xonlıgıga xon bo’ladı. Rossiya podshosi Ivan Groznıy Kazandı bosib oladi. 1556 yili
Qoraqalpoqlar Nogay Ordasıdan bo’linib chiqib, ota yurtı Turkistonga ko’chadi..
XIV asrda 60-80-yilları Janubiy Orol bo’yıdagı Qo’ng’ırat elatınıng biylari
martabali bo’lgan. Ular Oltin Orda yoki Jojı ulusınıng xonları bilan yaxshi
munosabatda bo’lgan. Ular natijasida Amudaryonıng quyi bo’yıdagı mustaqil elat-
Qongırat so’fılar sulolası paydo bo’lgan.
Qoraqalpoqlar XVI asrdan boshlab mustaqilllik uchun kurashib, Musabiy
avlodlarıdan xon tiklaydi. Bunıng eng etiborlısı ypyıq bo’yıda Qoraqalpoq xonlıgın
tuzish uchun harakat etkan Ormambet biy bo’ldi. Xalq o’g’zida bu botır va dona
odam haqida turli afsonalar saqlangan.
Qoraqalpoqlar bundan keyin ham Turkistonda 3, Xorazmda 5
xonga ega
bo’ldi. Lekin bu davrlar haqida yetarli tadqiqotlar olib borilmagan.
XIII asrning ikkinchi yarımıga qadar Qoraqalpoqlar Amudaryonıng quyar
erida yashaydi. Ularning o’zin-o’zi boshqaruv sisteması ya’nı davlati bo’ladı.
Qoraqalpoqlar Xorazm davlatidan yarım qaram bo’lıb, uning xalqı bilan tıg’ız
iqtisodiy va siyosiy munosabatta yashaydi. Lekin Chingizxon Xorazmni
bosqinchilik olishınıng va Amudaryonıng suv sistemasın buzıb unı Sarıqamısh va
Uzboy tarafiga oqızıb yubarganliktan Qoraqalpoqnıng yerlari suvsız qoladi.
Amudaryonıng quyar yerlari qurıb, ular har tarafga ko’chishga majbur bo’ladı.
Ularning ko’pchiligi XIV-XVII asrlarda dastlab Vo’lga soʻng Sırdaryo bo’ylarıda
yashaydi. Shu davrlarda ham ular Qoraqalpoq nomi bilan o’zin-o’zi boshqaruv
tartibi ya’nı davlatchiligini saqlaydı. XVI asrning oxirida Amudaryo o’zining eski
o’zaniga qaytıb oqib Orolga quyadı. Shu vaqtlardan boshlab Qoraqalpoqlar har
tarafdan o’zlarining avvalgi joylashgan yerlariga qaytıb kela boshlaydi.
XIII-XV asrda Janubiy Orol bo’ylarıda ilmning, madaniyatnıng
rivojlanganlıgı haqida arxeologik malumotlar va tarixchılar, adabiyotshunoslar
tarafidan tadqiqot olib borib o’tirgan tarixıy yozma
asarlar qimmatli malumotlar
beradi. Shuning uchun moddiy, madaniy nomida rivojlangan. Ularga ko’rkam etib
solingan arxitekturalık qurılıshlar minor, karvon saroylar, kulolchılık
maxsulotlarining namunalari v.h. Mizdaxkan va Jampıq shahar yodgorliklarida
paxta va jun gazlamalarning namunalari topilgan. Paxtanıng Jayhun etaklarida
Qadimdan ishlab chiqarganin
Dostları ilə paylaş: