3 Mavzu: inssenirovka ustidagi ish bosqichlari

---

3 Mavzu:
 INSSENIROVKA USTIDAGI ISH BOSQICHLARI 
 
Reja 
Adabiy asarlar tanlash 
Insinirovka qilish
Qilingan insinirivka ustida ishlash 
 
Tasviriy she'r, masal, qo’shiq ommaviy teatrlashtirilgan tomoshalarning 
ajralmas boiagidir. Bu janrlarning teatrlashtirilgan tomoshalarda qoilanilishi, 
tomoshalarning 
tomoshaviyligini, 
ta'sirchanligini 
oshiradi. 
Ayniqsa, 
teatrlashtirilgan tomosha, teatrlashtirilgan konsert va adabiy-badiiy publitsistik 
kompozitsiyalarda teatrlashtirish uslubidagi tasvirlarning yorqin emotsional 
namoyish etishda ahamiyati kattadir. «Tasvirda» — degan so’z, o’zbek tilining 
izohli lug’atida narsa voqea-hodisa va shu kabilarning badiiy ifodasi, deb 
berilgan. Demak, tasviriy she'r, masal va qo’shiq, badiiy ifodalangan holda 
harakatga qo’yiladi. Bu degani faqatgina harakatga qo’yilsa boidi, degani emas. 
Balki bunday harakat har bir janrda obrazli yechim orqali hal etilishi lozim. 
Tasviriy she'r, masal va qo’shiq yordamida kompozitsiya tuzishdan oldin 
tomosha mavzusidan kelib chiqqan holda materiallar o’rganilib, ssenariy 
yaratish jarayoni boshlanadi. Talabalar qo’yishayotgan tomoshalarining 
umumiy kompozitsiyani 1 ta material asosida yoki bir nechta mavzuga to’g’ri 
keladigan (aralash) materiallar asosida qurishlari mumkin. Masalan, 
Tasviriy 
she 'rni 
olsak, 1 ta materiallar asosidagi tomoshalarga Alisher Navoiyning 
«Hamsa», Firdavsiyning «Shohnoma», Erkin Vohidovning «Nido», Abdulla 
Oripovning «Jannatga yoi», «Hakim va ajal», Barot Boyqobilovning 
«Samarqand ushshog’i», «Men kashf etgan o’zbekiston » va h.k. kabi 
dostonlardan foydalanish mumkin yoki alohida, turli mualliflarning bir 
mavzusiga bag’ishlangan turli she'riy matnlaridan foydalanish mumkin. 
Qanday matn qo’llanilmasin, badiiy jihatdan bir butun dramaturgik qoidalarga 
javob beradigan asarni yaratish uchun sohaviy inssenirovkasini amalga oshirish 
lozim. «Inssenirovka» so’zi lotinchadan olingan bo’lib, biror asarni sahnaviy 
qilib o’zgartirish, sahnaga qo’yish uchun moslashtirish 116 degan ma'noni 
bildiradi (o’zbek tilining izohli lug’ati). Inssenirovkada asar sahnaga 
moslashtirilib, iloji boricha voqealar harakati bir joyda o’tishini ta'minlab, 
monolog va dialog shakliga ko’chiriladi. Albatta voqealar rivoji kompozitsion 
yo’nalishda davom etishini ta'minlash kerak. Bunda tomoshadagi 
qaramaqarshilik, tugun, kulminatsiya va yechim rejissorlik tahlilida aniqlanishi 
shart. Shu bilan birga, turli adiblarning turli turkum she'riy matnlaridan ham 
unumli foydalanish mumkin. Bunday turkum she'rlarni bir mavzuda 
kompozitsion jihatdan ustalik bilan birlashtirib, ajoyib emotsional ta'sirchan 
tomoshani yaratish mumkin. Bu borada A. Qodiriy nomidagi Toshkent Davlat 
Madaniyat institutining ommaviy bayramlar rejissurasi boiimi talabalari bilan 
sahnalashtirilgan. Erkin Vohidovning «Matmusa» nomli she'riy turkumlari 
asosida qurilgan «Matmusaning sarguzashtlari », Boburning turkum she'r va 
g’azallari asosida qurilgan «Anda qoldi jonim mening», Abdulla Oripovning 
she'riy turkumlari asosida qurilgan «Yillar armoni» va h.k. tasviriy she'rlar 
yordamida tomoshalar sahnalashtirildi. Dostonlar asosida Erkin Vohidovning 
«Nido» dostoni (kurs rahbari B. S. Sayfullayev), Sharof Rashidovning 

---

«Kashmir qo’shig’i» (kurs rahbari F. Ahmedov), Barot Boyqobilovning 
«Haykallar tilga kirdi» (kurs rahbari X. Mirpoiatov), «Sharq hikoyati» (kurs 
rahbari V.Rustamov) nomli tasviriy she'rlari asosida tomosha kompozitsiyalari 
yaratildi. Tasviriy she'r ssenariysi ustida ish olib borilganda, muallif ilgari 
surilgan g’oyani chuqur tahlil qilib, oliy maqsadni aniqlashda, falsafiy 
g’oyalarni namoyon etishda qaysi ta'sirchan vositalar uslubidan foydalanishni 
aniqlab olishi muhimdir. Shu o’rinda mistik yo’nalishda (Mistika -yunoncha 
g’ayritabiiy olamga, ilohlar va ilohiy kuchlarga, insonning ilohiyat olami bilan 
aloqa qila olishiga ishonish tasawuri) talabalar tomonidan sahnalashtirilgan. 
«Ayol qalbi» nomli kurs ishi (kurs rahbari F. Ahmedov) kompozitsiyasini misol 
qilib ko’rsatishimiz mumkin. Bu tasviriy she'r kompozitsiyasida assotsiativ 
obrazlar yaxshilik va yomonlik, oq va qora kuchlarning bir maqsadni, insondagi 
ezgulik muhabbat kuchi yoki mol-dunyo orttirish, boylikka xirs qo’yish 
kuchlimi, degan savolni hal qilishdagi kurashi Ona timsoli orqali ochib 
berishga harakat qilinadi. Bu tasviriy she'r 117 kompozitsiyasida turli mualliilar 
she'rlari bir mavzu va g’oya ostida birlashtirib tomoshaning badiiy obrazi 
yaratildi. Ayniqsa, Haqiqat tarozi haykali allegorik obrazi (haqiqat tarozisini 
ushlagan ayol) gunoh va yaxshilikni oichashi tomoshabinni bu borada chuqur 
fikr qilishga undaydi. Talabalar har bir she'riy matnga ijodiy yondashib, o’z 
tafakkurlari bilan uni g’oyaviy rivojlantirishga, bir butun tomosha 
kompozitsiyani yaratishga harakat qilganlar. Mana shunday ijod namunasi 
boigan arman shoirining «Ona yuragi» nomli she'riy matni ustida ish olib 
borilganda, talaba ustozlari bilan hamkorlikda bir betlik materialdan o’zlarining 
ijodiy namunalari yordamida tomoshani sahnalashtirishga muvaffaq boidilar. 
«Ona yuragi» (kurs rahbarlari: F. Ahmedov, V. Rustamov) tasviriy-she'riy 
kompozitsiyasiga mualliflikning she'r matnida boimagan allegorik obrazlar - 
quyosh, tog’, maj-nuntol, qarg’a va bosh suyagi faol ishlatildi. Bu obrazlar 
muallif she'rini yanada boyitib dramaturgik kompozitsion qurilishni vujudga 
keltirishga, tomoshabinning badiiy obrazining topishiga katta yordam beradi. 
Tomoshadagi voqealar shu hodisalarning guvohi boigan quyosh, tog’ va 
majnuntol tilidan hikoya qilinadi. Tomoshabinda bir qancha tasviriy 
qo’shiqlarning ishlatilishi tomoshaviylik va ta'sirchanlikni yanada oshirishga 
yordam beradi (ssenariy ilova qilinmoqda).