5 – Ma’ruza: Molekulyar biofizika asoslari

5. Gemoglobin strukturasida sodir bo’ladigan konformatsion o’zgarishlar.
Gemoglobin tarkibidagi subbirliklar ₁ ₂, ₃ va ₄ uchlamchi strukturaga ega bo’lib, -subbirliklar har biri 141, -subbirliklar esa har biri 146 aminokislota qoldig’i ularidan tashkil topgan polipeptid zanjirlaridan iborat. Ular, o’zaro tuz ko’priklari (ion bog’lari) vositasida bog’lanib (ular oltita), tetramerni shakllantiradi. Subbirliklarning har birida bittadan gem guruhi bo’lib, u to’rtta pirol halqadan iborat tekis strukturaga ega. Gem markazida, pirol halqalar azot atomlari bilan to’rt tomondan koordinatsion bog’langan, ikki valentni temir ioni joylashgan. Temir ionining 5-koordinatsion bog’i, gem halqaga tik yo’nalgan aminokislo­ta (-subbirlikda gistidin qoldig`i) orqali polipeptid zanjiriga (globinga) ulanadi. Dezoksigemoglobinda 6-koordinatsion bog’ bo’sh bo’lib, kislorod mavjud sharoitda bu bog’, bir molekula 0<sub>2</sub> birikti­rish orqali band etiladi va oksigemoglobin (Hb0<sub>2</sub>) hosil bo’ladi. Shu munosabat bilan Fe<sup>2+</sup>ion radiusi kamayib, gem tekisligiga tusha­di. O’z navbatida bunday siljish temir ioniga bog’langan gistidin qoldig`i orqali butun zanjirning siljishiga, demak, uchlamchi struk­turaning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Buning natijasida subbirlikning boshqa subbirlik, masalan, ₁ bilan ₂ o’rtasidagi tuz ko’prikning uzilib, ₂ ning kislorod biriktirishi osonlashadi. ₂ning 0₂ biri­kishi esa ₂ bilan ₁ o’rtasidagi tuz ko’prikgini uzib, uning 0₂ birikishini osonlashtiradi va h.k.
Shunday qilib, gemoglobinning oksigenasiyalanishi munosabati bilan subbirliklararo ta’sirlashishlarning o’zgarishi, gemoglobinning 0₂ biriktirishi paytidagi kooperativlik xossasiga asos bo’ladi. Mazkur hodisa, M.V.Vonkenshteyn tomonidan ilgari suringan, elektrol ­konformatsion ta’sirlashishlar (makromolekulada yuz bergan elektrol jarayonlar uning konformatsion qayta qurilishlarga olib keladi, deb ta’kidlovchi) konsepsiyaning dalili bo’lib xizmat qiladi.
Sinov savollari.

1. 
   Biomakromolekulalar tuzilishi konformatsion asoslari, tarkibi­ning o’ziga xosligi.
   
2. 
   Makromolekulaning shakllanishida ishtirok etuvchi bog’lar, ta’sirlashuvchi kuchlar, ularning tafsifi.
   
3. 
   Makromolekulaning ligandni kompleksi, assimiyasiya konstantasi.