8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

təmamilə  hazır  mohsulun  qiymotinə  daxildir  və  onların  rcallaş- 
ması  zamanı.  BU  kateqoriyaya  lıəmçinin  başa  çatmamış  istehsa- 
lat, satılmamış hazır məhsui,  dövlət maddi  ehtiyyatlan  aiddir.
Q iy m ə tlilə r. 
MİS-də  qeyri  maddi  ıstehsalat  aktivlərində  baxı- 
lan dəyəriərə  əsasən vaxt ərzində  dəyərın  qorunması  moqsodi  iio 
əidə  olunan  uzunmüddətli  istifadənin  bahait  mailar  aiddir.  Onlar 
bir qayda olaraq  uzun müddət  ərzində  korianmır,  istehsalat  və  to- 
ləbat  üçün  istfıadə  olunmur,  oniarın  dəyəri  isə  qiymətlərin  ümu- 
mi  dəyərinə  nisbətdə  artır.  Bununia  əlaqədar qiynıatlilər  aktivlə- 
rin aynca  kateqoriyası  kimi  baxılır.
Qyimətlilərə  aiddir:  qiymətli  metailar  (qızıl,  gümüş,  platin vo 
platin  qrupuna  aid  olan  metallar);  xam  və  emal  olunmuş  şəkiidə 
qiymətli  daşlar (aimazlar,  rubinlər, zümrüdlər, sapfirlər və s.),  be- 
lə  metallardan  hazırlanmış  zinət  əşyaları,  incəsənət  əsəriən,  an- 
tikvariat.
Qeyri  maddi  qeyri  istehsal  aktivləri,  qeyd edildıyı  kimi  -  isteh- 
saiat  fəaİiyyətinin  nəticəsi  oimayan  aktiviərdir.  Oniar ya  təbiətdə 
möveüddür,  ya  hüquqi  və  ya  uçot  hərəkətİərinin  nəticosidir  va 
müvafıq  oİaraq maddi  qeyri  istehsal  aktivlorə  və qeri maddi qeyri 
istehsal  aktiviərə böiünür.
M a d d i  q e ri  istehsal  a k tiv lə r i. 
Onlar  istehsalat  fəaiiyyətinın 
nəticəsi oimayan  kəşf ediimiş  və  iqtisadi dövrünə  daxiİ  edilən tə- 
bii  ehtiyyatlar  şəkiindədir.  (Dalıa  ətraflı  onlar  sonraki  paraqrafda 
baxılacaqdır.)
Q e y ri  m a d d i  q e y ri  istehsal  a k tiv lə ri. 
Bu  istehsalatdan  konar 
hüquqi  və  uçot  hərəkətləri  nəticəsində  yaradıİmış  aktiviərdir. 
Onlara  bu  və  ya  digər  fəaliyyət  növü  ilə  məşğul  olmaq  iiçiin hü- 
quq verən və bunu sahıbin icazəsi  olmadan digər quruııılara qada- 
ğan  edən  müxtəiif növ  sənədlər  daxildir.  İnformasiya-industriai 
cəmiyyətə  keçid  şərtlərində  qeyri  maddi  aktıvlər və  iqtisadi 
in k i- 
şafda əsas rolu  oyanayan intellektuaİ  məhsullarının roiu artır.
Əqli məhsullar (aktivlər)  insanın yaradıcılıq  fəaiiyyətinin nəti- 
cəsidir.  Onlara  patentlər,  lisenzıyalar,  ixtiraiar,  eimi  kəşf, 
nou-xau,  tədqiqat,  konstruktor  və  iayihə  işiərinin  nəticələri,  di- 
zayna hüquqlar və s.  aiddir.

---

İstehsalçıların  istehlakçılarla  və  işgüzar  əməkdaşlarla  qarşıhqh 
əlaqələri  ilə bağlı  olan vacıb aktivlər bazar  aktivləridir:  işgüzar re- 
patııasiyanın və  işgüzar əlaqələrin  şərti  dəyərL  korporatıv  və  tıca- 
rət markalan, xidmət markaları, prcstij,  ahcılanıı bağhhğı, françay- 
zinq və  lisenziya razılaşmalan, monopol  lıüquq və  ımtıyazlan,  tor- 
paq sahələrindən və təbii ehtiyyatlardan istifadə hüququ.
Kontraqentlərlə  bağlı  olan  bazar  aktivləri  istehlakçılan  və  di- 
gər  kontragentləri  xidmətlərə  və  müəssisələrlə  işgüzar  əlaqələ- 
rin davam etdirilməsınə  stimullaşdınr.
Qeyri  maddi  istehsal  olunmamış  aktivlər  ÜDM  ölçüsünə  bö- 
yük təsir göstərir,  elmi  tədqiqatlara və  işləmələrə,  patentlərin,  li- 
senziyalann əldə olunmasına,  marketinq, reklama və s. xərclər is- 
tehsalat tutulmalannda daha böyük tutduğu çəki tutur.
İntellektual  məhsullar  bir  tərəfdən  ticarət  obyekıi  olan  mallar 
kimi  çıxış  edir,  digər tərəfdən onların bir çox növü  istehsalat pro- 
seslərinin  yenidən  qurulması  və  inkişafı  güclü  amilləridir.  İntcl- 
lektual  məhsul  elmi-texniki  və  iqtisadi  proqresin  apancı  amili  ol- 
muşdur.  Bu  sahədə  onların  müasir  siyasəti  ilk  növbədə  fırma  da- 
xili və  milli  innovasiya bazasmın  inkışafına əsaslanır.
Maliyyə  aktivləri  -  digər iqtisadi  vahidlərin  maliyyə  öhədlik- 
lərinə  olan  aktivlərdir.  Maliyyə  tələbləri  təsərrüfat  subyektləri 
arasında  müqavilə  münasibətləri  bazasında  yaranır,  onlardan  biri 
borcludur,  digəri  isə  kreditordur  (sərmayədar).  Onlar  müxtəlif 
formalarda  mövcüd  olur,  buda  maliyyə  aktivlənnin  çoxluğunu 
yaradır.
Sahibdarlann  əllərində  borc  verilən  vasitələrin  olması  onlara 
gəlir əldə edilməsi  hüququ verir.  Beləliklə kreditor-ölkələr ÜDM 
bir hissəsini  paylaşdırmaq  imkanlarını əldə edir və  ıstifadə  cdir.
İqtisadiyyatm  strukturunun  dəyişməsi  ölkənin  iqtisadi  potensi- 
alının  ümumi  səviyyəsinin artması  iiə  bağhdır.  Yeni  texnologiya- 
ya əsaslanan xidmət sahələri və həyat səviyyəsinin  ümumi  artımı 
xidmətlərə  və  onları  təmin  edən texnologiyaları  iqtisadi  inkişafııı 
güclü  lokomotivinə  çevirir.  İstehsalatın  tez  inkişafı  və  informasi- 
ya  texnologiyalannın daimi  yenilənməsinə  görə onlar istehsalatın 
və  tələbatın  apancı  mallan  və  xidmətlərinə  çevrilır.  Son  məhsu-

---

lun  və xıdmətlərın  həcminin artımı  aralıq  mallarm  və xidmətlərın 
həcmıni təsdiq edir.
Bu  proseslər  nəticəsində  ÜDM  istehsalatm  ümumi  həcmindo 
ənənəvi  sahələrin  -  sənayenın,  tikintinin  payı  azalmışdır  və  yeni 
fəaliyyət  növləri  üçün  artmışdır.  “Digər  sahələr”  paymda  əhə- 
miyyətli  fərq  diqqəti  cəlb  edır,  onun  tərkibinə  təhsıl,  səhiyyə, 
mədəniyyət,  elm  tutumlu  istehsalatlarm  inkişafı  ila  bağlı  xidmət- 
lor,  maliyyə,  bank tərkibləri  daxildir.
17.3. Təbii ehtiyyatlar
Təbii  kapital qismində  milli  sərvətin  tərkibmə  bütün  növ  təbiı 
ehtiyyatların  hasil  olunan,  həmçinin  hasil  olunmayan  ehtiyyatlar 
aiddir.  Bura torpaq,  faydalı  qazmtıİar, təbii bıoloji  və yeraltı  su re- 
sursları  aiddir.  Torpaq  və  digər  təbii  ehtiyyatlar  təbii  obyektlər 
kimi məhdud sayda mövcüddür.  Buna görə onlann bu və ya digər 
ölkədə  olması  həmin  ölkələrin  milli  sərvətinin  əhomiyyətli  ele- 
mentidir.  Bununla bərabər yeni yataqlar yararnr,  əvəzləyıcilər ya- 
ranır,  ehtiyyatların  istifadəsinin effektivliyi  artır.
Təbii  ehtiyyatlar  bazar  qiyməti  ilə  qiymətləndirilir.  Azərbay- 
can  praktikasında  plan  iqtisadiyyatmm  dövründə  onlar  yalnız  na- 
tural  cəhətdən  qiymətləndirilirdi.  Onların  bazar  iqtisadi  dövriy- 
yəsino  cəlb  olunması  onların baza  dəyərinə  keçidı  nəzərdə  tutur. 
Onların  istehsalat  fəaliyyətinə  cəlb  olunması,  müəyyən  xərclori 
nozərdə tutur.
Zəngin  təbii  ehtiyyatlann olması  şərtsiz  ki,  əhəmiyyətli  pozitiv 
inkişaf amilidir.  Onlar ölkədə  iqtisadi  vəziyyətə  və  əməyin  bölün- 
məsində  böyük  çəkiyə  malikdir.  Zəngin  təbii  ehtiyyatlarh  ölkələ- 
rin sırasma Azərbaycan,  Rusiya, ABŞ  və bir sıra digər ölkələr aid- 
dir.  Bir  çox  ölkələrdə,  məsələn  Birləşmiş  Ərəb  Ərnirlıyiııdə,  Ku- 
veytdə,  Səudiyə Ərəbistanmda onlar milli  varhğın əsas  hissəsidir,
Bu  planda  iki  halı  nəzərə  almaq  Iazımdır.  Faydalı  qazmtıların 
ehtiyyatları  əhənıiyyətli  olur,  İakin  iqtisadi  inkişafın  həll  edıci 
elementi  deyil.  Bır  çox  inkişaf etmiş  ölkələrin  iqtisadi  üstünlüyü 
oııların  öz  ərazisində  faydalı  qazıntılarm  kasıbhğı  şəraitində,  Ya-

---