9-Tema: Shıǵıs xalq medicinasındaǵı emlew sistemasında isletiletuǵın dárilik ósimlikler. Reja

9-Tema: Shıǵıs xalq medicinasındaǵı emlew sistemasında isletiletuǵın dárilik ósimlikler.
Reja:
1. Shıǵıs xalıq medicinasındaǵı emlew sistemasında isletiletuǵın dárilik ósimlikler
2. Dárilik ósimliklerdi áhmiyeti haqqında
Shıǵıs xalıq medicinasın payda bolǵanına 5000 jıldan asdı.
Iyne yamasa óti menen kúydirip emlew usılları juda áyyemgi zamanlarda belgili bolǵan. Dáslep jińishke tas hám suyeklerden iyneler tayarlap, nawqaslardı emlewgen bolıwsa, sonıń metall, gúmis, altın iyneler medicinaǵa kirip keldi. Áyyemde, kúydirip emlewde shuvoq (juwsan ) den pılk ornında paydalanıwǵan, házirgi kúnde ese juwsan arnawlı qálemsheleri islediledi. Bul eki usıl házirgi kúnde de ámeliyatqa keń eń jaydırıp atır.
Gippokrat: “Hakimnıń ush quralı bar, bul — shıyrın sóz, tiǵ hám shıpalı giyadir”, dagen. Áyyemgi zamanlarda táwipler nawqaslardı tiykarınan osimlikler menen emlegen. Farmakopeya qollanba eramızǵa 4000 jıl aldın Egipetlikler tárepinen jaratılǵan. Egipetlikler qollaǵan dárilik giyohlardıń ayrım túrleri házirgi kúnde de qollanıladı.
Giyohlar haqqındaǵı dáslepki kitap Xitaylıq táwip Beń Cao tárepinen eramızǵa shekemgi 2600 jılda jazılǵan bolıp, onin ózinde 400 jıl aldın jasaǵan táwip Shen Nunyanıń iskerligine baǵıshlaǵan. Bul táwip 230 túrli dárilik hám de záharli giyohlardan paydalanǵan.
Arablar áyyemgide 1400 den artıq dáriliklar dizimin túzip, quramalı shıpalı ósimlikler kompleksin jaratadı. Nátijede, “aptekashı” degen kásip júzege keldi. Evropa aptekashı arap dárixanasınan úlgi kóshiriw arqalı payda boǵan.
Eramızǵa aldıngi II—I ásirlerge tiyisli “AYUR-VEDA” (“Tirishlik haqqında pán”) da Indiyadaǵı dárilik ósimlikler haqqında dáslepki maǵlumatlar berilgen. AYUR-VEDA”ni eramizǵa shekemdıń I—VIII ásirlerdinde aldınǵı táwipler toltırıp bayıtıwdı.
Kiyinsheli Xitay, Yaponiya, Moǵilistan, Buryat hám Qolmiq táwipleri odan keń paydalandılar. “Dárilik zatlardı tekserip — Farmakognoziya hám “Ósimlikler menen emlew" — Fitogerapiya pánlerine Oraylıq Aziya xalqlari, alımlari qosqan úles medicina tarixinde ózne tán orın tutadı. Eramızdan aldınǵı VII—VI ásirlerge tiyisli “Avesto" kitabında shıpalı shıpalı hám záharli ósimlikler haqqında maǵlumatlar keltiriledi.
Kiyinshelik bul maǵlwımatlar tiykarında shıpalı otlardan awrıw qaldırıwshı, jumsatıwshı, organizimdı bekkemleytuǵın, tetiklestiriwshı dárilik retinde paydalanıwǵan, záhárlenıwge qarsı qural retinde qollaǵan.
Medicinanıń barlıq tarmaqlarını IV—VI ásirlerde Gudisho-pur mektep farmakologlari jánede boyıtdılar.
Tarıx pánleri doktorı A. Muhammadjanov alıp barǵan arxeologik qazıwlarda orta ásirlerde Buxara qalası Shıǵıs medicinası dárıshınaslıǵınıń oraylarınan biri bolǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın estelikler topılaǵan. Bul kemde-kem ushraytuǵın arxeologik estelikler Buxaradan 44 km Qubla- Shıǵısda jaylasqan áyyemgi Poykent qalası harobalaridan topılǵan. Bul dáliller suyıqlıqlardı distillew hám aydaw ushın qollanılǵanı isbatlanadı. Sol zamande Poykent qalasında ximiya laboratoriyası hám dárixana bar bolǵan. Ásirese, ximiyalıq shıyshe ıdıslar quramallı islengeni menen alımlardı lol qaldirdi.
Shıpakerlik kásibiniń boyıwına juda úlken úles qosdı.