9-Tema: Shıǵıs xalq medicinasındaǵı emlew sistemasında isletiletuǵın dárilik ósimlikler. Reja

Qızǵısh KATARANTUS — CATHARANTHUS ROSEUS L.
Qızǵısh Katarantus (qızǵıshı bórigúl) - Catharanthus roseus (L.) G. Don. (Vinca rosea L.); kenderliler Apacynaceae tuqımlasına kiredi.
Tik ósiwshi yamasa jerılıp ósiwshi, biyikligi 30-60 sm li paqalı, mudam jasıl puta. Paqalı cilindr tárizli, túksiz yamasa ayrım túrlerinde túkli. Tamırı uzın, ashıq sarı reńde, kóplegen qaptal shaqalarında - tamırlar bar. Japıraqları ellips tárizli yamasa sazıq elips tárizli, toq jasıl, jıltır, qalıń tegis qırlı bolıp, qısqa baldaǵı járdeminde paqal hám shaqlarında qarama-qarsı jaylasqan. Iri, sulıw, qızıl -aqshıl qızǵısh reńli gúlleri 2-4 den paqaldıń joqarı bólegindegi japıraqlar qaptalına (qultıǵınan) ósip shıqqan.Gúlqorǵanı quramalı. Gúlkesashası bes bólekli, jasıl reńli, gúltaj japraqları birlesken, ayrım waqıtlar aq, aqshıl qızıl hám qızıl reńli bolıw múmkin. miywesi - qosjapraqsha.
Geografiyalıq tarqalıwı. Jabayı halda ızǵar tropik jerlerde Indoneziyada (Yava atawında), Vetnam, Malayziya, Hindistan hám basqa mámleketlerde ósedi. Ajariya respublikasınıń Qara teńiz boyında jaylasqan «Kobuletskiy» sovxóziında ósiriledi.
Ónim tayarlaw. Ósimlik japıraqları tolıq gúllep, miywe sala baslaǵan dáwirinde jıynaladı. Onıń ushın ekinshi dárejeli paqalların jerden 10-15 sm biyiklikte qırqıp, 40-50°S da keptirgishlerde qurıtıladı. Keyininen qurıǵan ónimdi maydalap, iri paqallardan ajratıladı.
Ónimniń sırtqı kórinisi. Tayar ónim pútin hám sınǵan japıraqlar hám de bir az ósimliktiń basqa bólimleri (kóp japraqlı paqaldıń úshi, gúller, pispegen miyweler hám jińishke paqalshalar) in aralaspasına ibarat. Japıraqlar ellips tárizli yamasa sazıq ellips tárizli, tiykar bólegi bir az tarayǵan, tegis qırlı, qısqa baldaqlı, uzınlıǵı 12 sm ge shekem, bir az uzınına búrisken, tiykarǵı tamır japraǵnıń tómengi tárepinen bórtip shıqqan boladı. Paqalı cilindr tárizli yamasa bir az tegis, juwanlıǵı 0,2 sm ge shekem, biliner- bilinbes tórt qırlı, gúlleri iri, shireylı, aq, aqshıl qızǵısh yamasa qızıl, qurıǵanda sarı yamasa osh kókimtir-qızǵısh reńli. Ónim toq jasıl, sarǵısh-jasıl yamasa qonır-jasıl, tuqım qara reńli (pıskende) ózine tán jaǵımsız iyisli. Ónim ızǵarlıǵı 14%, ulıwma kúli 13%, sarǵayǵan, bawır reń hám qarayǵan japıraqlar 6%, paqallar 15%, organikalıq aralaspalar 1% hám mineral aralaspalar 1% den yushmasligi hám de ónim quramındaǵı vinblastine alkaloidiniń muǵdarı 0,02% ten kem bolmawı kerek.