A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik



Yüklə 6,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə155/187
tarix27.04.2023
ölçüsü6,96 Mb.
#107226
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   187
Madraimov A. Manbashunoslik

7.2.2. «Firdavs ul-iqbol»
“ Firdavs u l- iq b o l” ( “J a n n a t b o g 'i ” ) nom li X o ra z m tarixi b o ’yicha 
yaratilgan s h o h asarning ijodkorlari XVI11 asr so'n ggi choragi va X IX
a s rd a o 't g a n yirik shoir, ta rjim o n va tarixnavis S h e r m u h a m m a d ibn 
Avazbiy M u n is (1778—1829) va unin g jiyani M u h a m m a d Rizo Erniyozbek 
o 'g 'li O g ah iy d ir (1 809—1847).
Munis Xorazmning qadimda yirik shahar bo'lgan Kot qishlog'ida dunyoga 
kelgan, Xiva madrasalarida tahsil ko'rgan, 1800-yildan boshlab xon saroyida 
sarkotib bo'lib xizmat qilgan. U 1829-yili 51 yoshida vafot etgan.
M u n is atroflicha m a ’lu m o t o lgan, turli fanlar, xususan adabiyot va 
tarix d an keng x a b a rd o r b o 'lg a n yetu k olim va iste’dodli sh o ir sifatida 
tarix d a qoldi. U 1806-yili E ltuzarxon (1 8 0 4 —1806)ning topshirig'i bilan 
“ Firdavs u l-iq b o l" asarini yoza boshlaydi. Lekin, asar ayrim sabablarga 
k o 'ra , tu g a lla n m a y qolgan.
M u n is ajoyib xattot sifatida “ S avodi t a ’l i m ” nom li m axsus risola
2 2 5


yozgan. U z o ‘r ta ijim o n bo 'lib , M u h a m m a d M irx o n d n in g “ R avzat us- 
safo” asari taijim asini h a m boshlab bergan va uning birinchi jildini tarjim a 
qilib tugatgan edi.
O gahiy h a m asli Kot q ishlog‘idan. M u n is n in g jiyani va u n in g q o i i d a
tarbiya to p g an . Yaxshi o ‘qib, turli fanlarni, xususan tarix va a d ab iy o tn i 
c h u q u r egallagan. M u n isn in g vafotidan (1829) keyin saroyni ta rk etib, 
o ta kasbi — m iroblik bilan kun kechirgan. U 1847-yili vafot etgan.
O gahiy h a m iste’dodli shoir, yirik tarixnavis o lim va m o h i r ta rjim o n
sifatida shuhrat topti. U to g ‘asi M unis boshlagan “ Firdavs u l- iq b o l” 
asarini oxiriga yetkazdi. U n d a n tashqari, “ Riyoz u d - d a v la ” ( “ D a v la tn in g
jannat b o g ‘i” ), “ Z u b d a t ut-tav o rix ” ( “T a rix la rsa rasi” ), “J o m i ’ ul-voqeoti 
s u lto n iy ” ( “ S u lto n v oqealarining m a jm u a s i” ) va “ G u ls h a n u d - d a v l a t ” 
( “ Davlat g u ls h a n i” ) kabi tarixga oid asarlarni h a m yozgan.
Bulardan tashqari, Ogahiy zabardast taijim on sifatida 19 asarni o 'z b e k
tiliga taijima qilgan bo'lib, ularning ichida M u h a m m a d Mirxondning “ Ravzat 
us-safo” , Sharafuddin Ali Yazdiyning “Z a fa rn o m a ” , N izo m u d d in A h m a d
Hiraviyning “Tabaqoti Akbariy” kabi ulkan tarixiy asarlari h a m bor.
M u n is va O gahiyning tarix sohasidagi eng katta ilmiy ishi “ Firdavs 
u l - i q b o l ” a s a r i n i n g y a r a t i l i s h i e d i. K i t o b d a X o r a z m n i n g q a d i m
z a m o n la r d a n to Q o 'n g 'i r o t s u lo la sid a n 1 c h iq q a n A llohqulixon (1825— 
1842) z a m o n ig a c h a b o 'lg a n tarix d an b a h s yuritadi.
“ Firdavs u l-iq b o l” asari m u q a d d im a va besh b o b d a n iborat. 1806-yili 
boshlangan va 1840-yili yozib t a m o m la n g a n .
M u q a d d im a d a E ltu zarx o n nom iga h a m d - u sa n o o'qiladi, M u n is n in g
xon xiz m atiga kirish sabablari aytiladi va asar mundarijasi keltiriladi.
Asarning I—II boblari islom iyatdan avval o 'tg a n p a y g 'a m b a rla r, eski 
tarix kitoblarida t u r k - m o 'g 'u l qabilalarining ajdodi hisoblangan Yofas 
ibn N u h va Q o 'n g 'i r o t am irlarining ilk tarixiga bag'ishlangan.
U ch in c h i bobda Burtajon va Chingizxon tarixi, M o 'g 'u l imperiyasining 
C h in g is x o n z a m o n i d a n t o O ltin O ' r d a xoni B e rd ib e k ( 1 3 5 7 —1361) 
davrigacha b o 'lg a n tarixi bay o n etilgan.
T o 'r t i n c h i b o b X o r a z m n in g S h a y b o n iy la r davri ( 1 5 1 1 — 1804)dagi 
ijtimoiy-siyosiy tarixi haqidadir.
Beshinchi b o b Xiva xonligining 1804— 1825-yillar orasidagi ijtim oiy- 
siyosiy tarixini o 'z ichiga oladi.
M u n is va O gah iy n in g m a z k u r asarining asosiy aham iyati s h u n d a k i,
1 Q o ‘n g ‘iro t s u lo ia s i- X o r a z m n i 1 8 0 4 - 1 9 2 0 -y illa r o ra sid a id o ra q ilg a n su lo la . A so sc h isi 
E ltu z a rx o n ( 1804— 18 0 6 -y y .).
226


u n d a X o r a z m n in g qariyb 300 yillik (1511 — 1825) tarixi yaxlit, x ro n o lo g ik
tartibda bayon etilgan. Asar turli mavzudagi daliliy m a ’lumotlarga nihoyatda 
boy. K itobda, m a s a la n , X o r a z m (Xiva xonligi) o ‘ram id a istiq o m at qilgan 
tu rk m a n , qoraq alp o q va q o z o q xalqlari va ularning m a m lak atn in g ijtimoiy- 
siyosiy h ay o tid a tu tg a n o ‘m i, k a tta y er egaligi, m e h n a tk a s h xalq ahvoli
soliq va ja rim a la r, xiroj, z a k o t, p e sh k a sh , ta n s u q o t va h o k a z o , o ‘n t o ‘rt 
urug‘ning tarqatib yuborilishi, 1714, 1722—1723 va 1768-yillari sodir bo'lgan 
ocharchilik va qahatchilik, X o ra z m shaharlari U rg an ch , K ot, Vazir, Yangi 
sh ah ar, Tirsak, G a n d u m k o n , H azo rasp , S h a hobodlarning u m u m iy ahvoli, 
t u r k m a n l a r va o 'z b e k l a r n i n g e t n i k ta rk ib i, Xiva x o n lig in in g b o s h q a
m a m la k a tla r, x ususan, E ro n , Buxoro xonligi va Rossiya bilan b o 'lg a n
iqtisodiy va siyosiy m u n o s a b a t l a r i xu su sid a q im m a tli m a ’l u m o t l a r n i
uchratamiz.
“ Firdavs u l- iq b o l” asari tarixchilar to m o n id a n kam o 'rganilgan. U n in g
q o ' l y o z m a n u s x a la r i O 'z b e k i s t o n , R o ssiy a va b o s h q a m a m l a k a t l a r
kutubxonalarida saqlanadi. U sh b u asarning inglizcha tarjimasi Yuriy Bregel 
t o m o n i d a n 1999-yili L ey d en sh a h rid a bosib chiqargan.

Yüklə 6,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   187




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə