A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7 .3 .5 . «Dastur ul-muluk»
“ D a s t u r u l - m u l u k ” ( “ P o d s h o h la r g a q o ' l l a n m a ” ) n o m li q im m a t l i
asarn in g muallifi XV II asr tarixchisi Xoja S a m a n d a r T e rm iz iy d ir. U n in g
233

---

o 'z ismi M u h a m m a d Baqoxoja b o ‘lib, asli Nasaf(Qarshi)lik, M ir Haydariy 
tariqati shayxlaridan biri oilasida d u n y o g a kelgan.
Xoja S a m a n d a rT e rm iz iy Ashtarxoniylardan Abdulazizxon (1645—1681) 
va Subxonqulixon (1681—1702) bilan zam o n d o sh b o ‘lgan. U 1702-yilgacha 
Q arshida raislik lavozim ida1 turgan, A bdulazizxon va S u b x o n q u lix o n n in g
harbiy yurishlarida ishtirok etgan. Oxiri ana shu M i r H aydariy tariqati 
shayxlaridan b a ’zilarining ig'vosi bilan 1702-yili raislik lavozim idan iste’foga 
chiqishga m a jb u r b o 'ld i va u m rin in g oxirigacha, "aqat ilmiy faoliyat bilan 
m ashg'ul b o'lgan.
X oja S a m a n d a r T e rm iz iy o 'z d a vrining k en g m a ’lu m o tli kishilari 
ju m lasid an bo 'lg an . O 's h a vaqtlarda yozilgan bir q a to r kitoblar, j u m l a d a n
“ M uzakkiri a h b o b ” , “ M u h it at-ta v o rix ” ning m a ’lu m o tlarig a q a ra g a n d a , 
u y e tu k shoir, yozuvchi va tarixchi olim b o 'lg a n , ilohiyot ilm ini h a m
yaxshi bilgan, k o 'p sayohat qilib, nazariy bilim ini m u sta h k a m la g a n .
B izning z a m o n im iz g a c h a o lim n in g ikki m u h im asari yetib kelgan. 
B ulardan biri “ D a s tu r u l - m u lu k ” b o'lib, u 1695-yili va ikkinchisi “ Anis 
u l-fuqaro” ( “ F a q irla rd o 'sti”) nom i bilan m ashhur bo'lib, 1735-yili yozilgan.
O 'zb ek isto n tarixini o 'rg an ish d a Xoja S a m a n d a r T erm iziyning “ D a s tu r 
u l - m u lu k ” asari z o 'r q im m a tg a ega. Asar Buxoro xonligining XVII asrning 
70—90-yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro b ilan Xiva 
xonliklari o'rtasidagi siyosiy m unosabatlarni o 'r g a n ish d a katta ah am iy atg a 
ega. A sard a o 'z a r o kurashlar, oliy m artabali m a n s a b d o r d a r orasid a keng 
tarqalgan buzuqlik, poraxo'rlik, zulm va m eh n a tk a sh xalqning o g 'ir ahvoli 
h aqida qim m atli m a ’lu m o tla r mavjud. “ Dastur u l-m u lu k ”da o 'z b e k la m in g
e tn ik tarkibi haq id a h a m m u h i m dalil va m a ’lu m o tlarn i u c h ra ta m iz .
1971-vili “ D a s tu r u l - m u l u k ” asarining forsiy m atn in i, ruscha tarjimasi, 
z a r u r izo h lar bilan M .A .S alo h itd in o v a c h o p etdi. A sarning o 'z b e k c h a
nashri 1997-yili J a b b o r Esonov t o m o n d a n am alg a oshirildi.