A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.3.8. «Tarixi Abulfayzxon»
“Tarixi A b u lfay zx o n ” asarini U b a y d u lla x o n va A bulfayzxon (1711 —
1747) saroyida xizmat qilgan munajjim , shoir va tarixchi olim A b d u ra h m o n
Davlat yozgan. M u allif k o ‘p roq A b d u r a h m o n T ole no m i bilan m a s h h u r.
M a z k u r asar hajm jih a td a n kichik, 161 varaq b o ‘lib, “ U b ay d u lla - 
n o m a ” ning davom i hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711 —1723-yillar 
orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o ‘z ichiga oladi. M a ’lumki, XVIII asm in g
b i r i n c h i c h o r a g i d a B u x o r o x o n l i g i n i n g iq tis o d iy va siy o siy a h v o li 
z a i f l a s h a d i , u lu s b o s h l i q l a r i n i n g , y a ’ni m a h a l i i y h u k m d o r l a r n i n g
mustaqillik u c h u n olib b organ harakati k u ch ay d i, u la rn in g avrim lari, 
m asalan, Balx va S a m a rq a n d markaziy h u k u m a tg a b o ‘y su n m a y qo 'y d ilar, 
F a r g 'o n a X V I 11 asr boshlarida, 1709-yili A shtarxoniylar davlatidan ajralib 
c h iq d i va o ‘lk ad a m u sta q il Q o ' q o n xonligi tashkil t o p d i , 1722-yili 
S a m a r q a n d h a m mustaqillik e ’lon qildi va Rajabxon ismli kim sani xon 
qilib k o ‘tardi!ar (1722—1728), o 'z a r o u ru sh la r b oshlanib ketdi.
“ Tarixi A b u lfay zx o n ” asarida m a n a shu m asalalar keng yoritib berildi. 
B u n d an tashqari, asarda Buxoro xonligining m a ’m uriy tuzulishi va o 'z b e k
xalqining o 's h a yillardagi etnik tarkibi haqida h a m ayrim, diqqatga sazovor 
dalil va m a ’lu m o tla r bor.
“ Tarixi A b u lfa y z x o n ” ning to 'Iiq ruscha tarjimasi, z a r u r izo h lar bilan
236

---

1959-yili A .A .S e m e n o v t o m o n i d a n T o s h k e n t d a n a s h r qilingan.
7 .3 .9 . «Silsilat us-salotin»
' ‘Silsilat u s - s a lo tin ” Hoji M ir M u h a m m a d S a lim n in g asaridir. U n i n g
q o 'l y o z m a nusxalari j u d a k a m y o b bo 'lib , bir nusxasi A ngliyaning O ksford 
sh ah rid ag i Bodli k u tu b x o n a sid a ( ra q a m i № 269) s a q la n m o q d a .
Hoji M ir M u h a m m a d Salim h e c h b o 'l m a g a n d a b iro n kichik viloyatga 
h o k im b o 'lis h sharafiga m u y assar b o 'l o l m a g a n va b o s h id a n k o 'p o g 'i r
k u n la rn i k ech irg an A s h ta rx o n iy la r ju m la s id a n d ir. U n in g bobosi T u r s u n
M u h a m m a d su lto n 1578— 1598-yillari S a m a r q a n d h o k im i bo 'lg an . U n in g
t o ' n g ' i c h o ' g ' l i P o y a n d a M u h a m m a d S u l t o n B a lx x o n i N a d r
M u h a m m a d x o n g a y a q in b o 'l g a n , x o n n i n g singlisi Z u b a y d a b o n u g a
u y la n g a n va 1611 —1642-yillari Q u n d u z viloyatiga hok im lik qilgan. A n a
s h u P o y a n d a M u h a m m a d s u l t o n b ila n Z u b a y d a b o n u d a n tu g 'ilg a n
M u h a m m a d y o r s u lto n Hoji M ir M u h a m m a d S alim n in g bobosidir. U 
1 6 4 5 - y i l g a c h a S h a h r i s a b z v i l o y a t i g a h o k i m b o ' l g a n v a N a d r
M u h a m m a d x o n Buxoro taxtini o 'g 'li A b d u la z iz x o n g a qoldirib k e tg a n d a n
keyin u bilan birga Balxga q o c h ib bo rg an . O r a d a n bir yil o 't g a c h , 1646- 
yili, Balx B o b u riv la rd a n S h o h i J a h o n q o 's h in l a r i t o m o n i d a n ishg'ol 
e t i l g a n l a n s o ' n g , x o n n i n g o n a s i S h a h r i b o n u h a m d a N a d r
M u h a m m a d x o n n i n g b o sh q a oila a ’zolarini olib Buxoroga q o c h ib keldi, 
A b d u la z iz ix o n n in g q a lm o q la r, q o r a q a lp o q va q o z o q sultonlariga qarshi 
h a r b iy y u ris h la r id a ish tiro k e td i, t o j - u tax t o ld id a k o 'r s a t g a n k a tta
xizm atlari u c h u n Shahrisabzga h o k im qilib tay in lan d i. M u h a m m a d y o r
s u lto n 1647-yilning 14-iyunida A vrangzeb q o 's h in i bilan Balx qishlog'i
— T e m u r o b o d d a b o 'lg a n j a n g d a h a lo k b o 'lg a n . Hoji M ir M u h a m m a d
S a lim n in g otasi M u h a m m a d R u s ta m s u lto n 1645-yili hali yosh b o 'lg a n
v a A b d u l a z i z i x o n u n g a i q t o ’ 1 t a r z i d a S a m a r q a n d g a q arash li S aripul 
t u m a n i n i in ’o m qilgan, unga otaliq-1 qilib esa M ir Sh o h x o ja Shavdariyni 
tayinlagan. Lekin, 1671-yili Abdulaziz u n d a n xavfsirab ko'ziga mil torttirib 
k o ' r qilgan. M u h a m m a d R a h im s u lto n o r a d a n k o 'p vaqt o 't m a y , a m i r
M u h a m m a d y o r o taliq n in g vositachiligi bilan, x o n d a n ruxsat olib hajga 
j o 'n a g a n . Lekin, D e k a n viloyatida d a v o m etib tu rg an urush harakatlari 
sababli, b a n d a rg o h shaharlaridan birontasiga o 'to lm a y , S h o h ija h o n o b o d g a
q a y tib kelgan va o ra d a n ikki yil o 't g a c h , o 's h a yerda vafot etgan.
1 I q to ’ (a ra b . k e sim ) — O 'r ta asrlard a Y aq in va O 'r ta S h a rq m a m la k a tla rid a o liy h u k m d o r
ta ra fid a n s h a h z o d a v a y irik a m irla rg a k a tta x iz m a tla ri e v a z ig a i n ’o m q ilin g a n y e r-s u v , m u lk . 
; O ta liq — O 'r t a a s rla rd a O 'r t a O s iy o x o n lik la rid a a m a ld a b o 'lg a n o liy m a n s a b c g a si. 
s h a h z o d a la r n in g ta rb iy a c h isi va valiysi.
237

---

Mir M uham m ad Salimning o'ziga kelsak, u, asarda bayon etilgan voqealarua 
q a ra g a n d a , o tasidan keyin B u x o ro d a q olgan. 1711 -yili U b ay d u llax o n
o ‘ldirilgandan keyin, haj qilish bahonasi bilan Arabistongajo‘nagan. Biryilcha 
Isfahonda istiqomat qilib, 1712-yili Turkiyaga borgan. Sulton A h m a d 111 
(1703—1730) uni ehtirom bilan kutib olgan. T o 'rt yilcha Turkiyada turib, 
m azk u r sultonning harbiy yurishlarida qatnashgan. M ir M u h a m m a d Salim 
1716-yili Makkaga borgan va haj marosim ini ado etgandan keyin, dengiz 
orqali Hindistonga kelgan va Boburiy N osiruddin iv luham m adshoh (1719—
1748)ning x izm atig a kirgan. “ Silsilat u s - s a l o t i n ” asarini N o s i r u d d i n
M uhammadshohning topshirig'i bilan yozgan. Hoji M ir M uham m ad Salimning 
qachon va qayerda vafot etganligi aniqlanmagan.
“ Silsilat u s -s a lo tin ” 1731-yilda yozilgan b o 'lib , m u q a d d i m a va to 'r t 
q ism d a n iborat.
M u q a d d im a d a asarning yozilishi h a q id a s o 'z b o rad i va m uallifning 
1711-yildan keyingi hayoti h aq id a ayrim , d iq q a tg a sazovor m a ’lu m o tla r 
keltiriladi.
Birinchi q is m d a islom iyatdan a w a l o 't g a n p a y g 'a m b a rla r, qadim gi 
tu rk la r va m o 'g 'u lla r, xususan barloslar va A m ir T e m u r n i n g o ta -b o b o la ri, 
A m i r T e m u r va T e m u r i y l a r , s h u n i n g d e k , h a z r a t s o h i b q i r o n n i n g
H in d is to n d a h u k m ro n lik qilgan avlodi tarixi q is q a c h a bay o n etiladi.
A sarning ikkinchi qismi M o 'g 'u lis to n n in g T u g 'l u q T e m u r x o n (1348— 
1363) d a n to S uyurg'atm ishxongacha (1370—1388) o 'tg a n davrdagi tarixini 
o 'z ichiga oladi.
M u q a d d im a va I —II qism larni yozishda m u a llif o 'z id a n a w a l yozilgan 
a s a r l a r d a n ,
m a s a l a n , J u v a y n i y n i n g
“ T a r i x i j a h o n k u s h o y ” , 
R a s h i d u d d i n n i n g “ J o m e ’ u t - t a v o r i x ” , S h a r a f u d d i n Ali Y a z d iy n in g
“ Z a f a r n o m a ” , M irz o U lu g 'b e k n in g “ Tarixi a r b a ’ u lu s ” , X o n d a m irn in g
“ M a o sir u l - m u l u k ” , “ Xulosat u l- a x b o r ” va “ H a b ib u s-siyar” asarlari, 
A b u lfa z l A l l o m i y n i n g “ A k b a r n o m a ” , H o f iz D o ' s t m a h a m m a d ib n
Y o d g o rn in g “ M a j m a ’ u l-ajoyib” (1606-yili yozilgan) va b o sh q a 20 ga 
yaqin k itoblardan foydalangan.
“ Silsilat u s-s a lo tin ” ning I I I —IV qismlari favq u lo d d a a h a m iy a tg a ega 
bo'lib, O 'r t a Osiyo, xususan O 'zb ek isto n n in g X V I—XVIII asrning birinchi 
choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini b a y o n qiladi.
Asarda Buxoro xonligining Eron, H in d isto n va K o s h g 'a r bilan b o 'lg a n
aloqalari, Buxoro xonligida hokim iyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar 
q o 'l i g a o ' t i s h i n i n g a n i q ta fs ilo ti, X V II a s r d a Balx va B a d a x s h o n , 
s h u n i n g d e k , O ' z b e k i s t o n n i n g i j t i m o i y - s i y o s i y va m a d a n i y h a y o t i ,
S h o h ija h o n n in g Balx va Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi
238

---

va B o b u riy la r q o ‘s h in in in g Balx va u n g a t o b e b o 'l g a n yerlarn i bosib 
olishi, X o r a z m n i n g X V I—X V II asrlardagi siyosiy ahvoli xususida b o sh q a
m a n b a l a r d a u c h r a m a y d i g a n q i m m a t l i dalil va m a ’l u m o t l a r keltiriladi. 
A sa rd a u lu s t iz im i, tiul va s o lo n a kabi soliqlar, O 'z b e k i s t o n sh a h a rla ri, 
u la r n in g ah o lisi va t u r m u s h tarzi h a q i d a keltirilg an m a ’l u m o t l a r h a m
a lo h id a q i m m a t g a egadir.
H o ji M i r M u h a m m a d S a lim B u x o r o x o n l a r i — A b d u l l a x o n II, 
A b d u l m o ‘m i n x o n , D i n m u h a m m a d x o n , I m o m q u l i x o n , A b d u la z iz x o n , 
S u b x o n q u l i x o n n i n g H i n d i s t o n , E r o n va T u r k i y a h u k m d o r l a r i b ila n
y o z i s h m a l a r i n i n g 20 n a f a r m a k t u b i n u s x a la r in i h a m k e ltir g a n . Bu 
m a k t u b l a r , s h u b h a s i z , B u x o r o x o n lig i b i l a n m a z k u r m a m l a k a t l a r
o 'rtasid ag i m u n o s a b a t l a r tarixini o ‘rg a n ish d a m u h i m m a ’n o kasb etadi.