33
edilir. Bibi-Heybət məzarını Dal Mehmet Asəfi PaĢa da təsvir edir və onun
kitabında bu türbənin və onun fikrincə Ġmam Zeyn əl-Abidinin qızı Əzizəyə səfəvi
ordusu komandanı Salman xanın, Bakının tutulmasını bihudə xahiĢ edib bir qoyun
qurban gətirdiyini [əks etdirən] boyalı gözəl rəsm [əsəri] də vardır (Yıldız nüsxəsi,
vər.l28
b
). Asəfinin məlumatından Bibi-Heybətin sünni və Ģiələr üçün eyni dərəcədə
müqəddəs olduğu anlaĢılır. Məscidin divarındakı kitabə isə onun monqol dövrü
abidəsi olub Nardarandakı minarəni tikən Mahmud ibn Səd tərəfindən 700-cü ildə
(1301) tikildiyini göstərir
73
. Ümumiyyətlə, Bakı və ətrafının monqollar dövründə
abadlaĢdığı dövrümüzə qədər gəlib çatmıĢ arxeoloji abidələrdən məlum olur.
ġərqĢünas Berezin Bibi-Heybət camesində ĢirvanĢah Fərruxzadın kitabəsini
görmüĢsə də, indi [bu kitabə] yoxa çıxmıĢdır.
BAKI - ƏRƏġ: Bakıdan Gəncəyə gedən dəmiryolu xətti üzərində diqqəti
cəlb edən məntəqələrdən biri Nəvai stansiyasının 15 km Ģimali-qərbindəki Pirsaat
çayının sol sahilində yerləĢən “Xahəgah” adlı yerdir ki, burada çox diqqətəlayiq
qala ilə əhatə olunmuĢ came, minarə, xanəgah və türbələr vardır. Qalanın Ģərq
divarındakı tağda ĢirvanĢahlardan Fəriddin [ibn-?] Əbu ül-Müzəffər ibn GerĢasb
ibn Fəffuxzad ibn Mənuçehrin 641-ci ilin rəcəb ayına (1324-cü ilin sonlarına) aid
kitabəsi vardır. Qalanın ortasında gözəl bir minarə mövcuddur; 654-cü ildə (1256)
tikilmiĢdir. Buradakı məzarlardan biri ġeyx Pir Hüseyn adında bir Ģeyxə aid edilən
türbədir. Əvvəllər Pir Hüseynin türbəsi üzərində 684-cü il (1285) tarixini göstərən
kitabə var idi. Ġndi yoxdur. [Onu] 1918-ci ildə ermənilər dağıtmıĢlar. Bartolomey
və Dorn burada yuxarıdakılardan baĢqa ġeyx Camaləddin adında birinin 1049-cu
(=1639) ilə aid məzar kitabəsindən, ĢirvanĢahlardan Məlik Keykavus ibn GüĢtasbın
693 (1294), Xəlilullah ibn ġeyx Ġbrahimin 823 (1420) tarixli kitabələrindən söhbət
açırlar. 1858-ci ildə fransız ĢərqĢünası Bartolomey, 1861-ci ildə alman [alimi]
Dorn tərəfindən ziyarət olunan
74
və son vaxtlarda (1923-cü ildə) Sısoyev tərəfindən
tədqiq edilən
75
bu qala ġirvanın çox mühüm, çox gözəl və möhtəĢəm abidələrindən
biri sayılır. Bu gün tamamilə boĢ qalan bu qalanın və ətrafının ĢirvanĢahlar
dövründə çox abad olduğu müəyyənləĢir. Sısoyevin tədqiqatına görə, xanəgah
ġamaxıdan Salyana Pirsaat çayını keçərək gedən mühüm ticarət yolu üzərində (-9-)
ĢirvanĢahların mühüm bir qalası, istehkamı idi. [Bura] XIII-XV əsrlərdə
ĢirvanĢahların yaĢayıĢ yerlərindən biri, eyni zamanda dini mərkəz olmuĢdur.
Amma nə Bartolomey, nə də Dorn və Sısoyev bu qalanın tarixdə məzkur
qalalardan hansına uyğun gəldiyini demirlər. Səfəvi tarixlərindən bu tərəflərdə
Qəle-i Biqurd, yaxud Bifərd [qalası olduğu] göstərilir. ġah Təhmasibin dövründə
ĢirvanĢahlıq iddiasında olan Sultan Məhəmməd adlı bir dərviĢ 1535/6-cı ildə
ġamaxıdan Salyana gedərkən ġirvan bəyləri həmin Biqurd qalasından çıxaraq ona
73
Buradakı abidələri azərbaycanlılardan Sadiqi Ģərh etmiĢdir. Изв. A3. Apx. K.,1, 29-33
74
Dorn Bericht wber cine Wissenchaftiliche Reise in den Kaukasus; Bulletin de L 'Akademie russe, t.
IV (186), s.361 -2, 278-80, 386, 388.
75
Изв.
Аз. Apx. K., 1, 50-68.
34
hücum etmiĢlər
76
. Kiçik [yaĢlı] ĢirvanĢah ġahruxu (da) Təhmasibin əsgərləri
burada mühasirəyə almıĢdılar. Amma burada Biqərd dərəsinin olduğu da göstərilir.
Halbuki indiki xanəgah dağ dərəsində deyil açıq yerdədir. Digər tərəfdən bu qala
1554-cü ildə ġabran məntəqəsindən gələrək ġabran və ġamaxı arasında səfəvi
əmirlərindən Abdulla xanı məğlub edən ĢirvanĢahlı Kazım Mirzənin səfəri ilə
[əlaqədar] da xatırlanır. Mirzə Təngə adlı keçiddə (Dərəyi Təng-P.V., ġücaətnamə,
88
b
və Təng boğazı-P.V.) Abdulla xanı məğlub etdikdən sonra, Abdulla xan
ġamaxıya gəldi. Abbasqulu xan bunun yerini təyin etməyir və Bayqurt [kimi]
yazır
77
. Yuxarıda Nadir Ģahın dövründə ġirvan paytaxtı kimi qəbul olunması ilə
əlaqədar adı göstərilən Ağsunun yanında PolĢa tatarlarından Cəmil Aleksandroviç
Nasifi tərəfindən aparılan tədqiqat əsnasında [onun] hələ XIV əsrdə monqollar və
Teymur zamanında böyük əhəmiyyətə malik olduğu anlaĢılır. Cəmil Nasifi
Ağsunun 1,5 km Ģimalında olan ġeyx Məzid türbəsinin, əvvəlcə zənn edildiyi kimi,
XVII əsrə aid abidə olmayıb daha qədim olduğunu göstərir. Rəvayətə görə, ġeyx
Məzid bir təbib-alim imiĢ. Türbənin qapısında binanı tikən Ģamaxılı ġeyx
ġəmsəddinin kitabəsində verilən yeddi yüz doqsan (P.V.) qeydindən abidənin
1388/89-cu ilə aid olduğu bilinir. Həmin Ģəxs Ağsudan 3 km Ģimali-Ģərqdə alim və
müctehid “ġeyx Dursun ibn Əhməd bəy əl-Gilani”nin, üzərindəki kitabəsindən
806-cı ilin zilqədə ayında (may, 1404) tikildiyi bilinən, türbəsini [də] ziyarət
etmiĢdir
78
. Yəni hər iki abidə Teymurun və ĢirvanĢah ġeyx Ġbrahimin dövrünə
aiddir. 1647-ci ildə Ağsuda olan Evliya Çələbi buranın min evli, cameli,
karvansara və hamamlı, bağlı-bağçalı abad qəsəbə olduğunu yazır
79
. Evliya, eyni
zamanda həmin Ağsu çayı yanında Fərruxzar adlanan kiçik bir Ģəhər barədə
məlumat verir
80
.
Səfəvilər dövründə ġamaxı ətrafında Gülüstan [adlı] qalanın olduğu
göstərilir (-10-). Ġskəndər MünĢi onu “ġirvanın ən qüvvətli qalası” kimi tərif edir
81
.
Abbasqulu xan onun haqqında “Bu gün qalığı ġamaxı yaxınlığında Qız qalası kimi
tanınır”
82
yazır. Bu qala ġamaxıdan yuxarıda, görünür eyni çayın yanında mövcud
idi və Cabalanı dağı həmin Gülüstanın yanında olmuĢdur. Ərəbcə Dərbənd
tarixində də bu ərazidə bir neçə Ģəhərin [olduğu] göstərilir (13). Bu əsərin
məlumatına görə, ĢirvanĢah Yəzid ibn Əhməd 1025-ci ildə gəzinti və ov etmək
məqsədilə Qəbələ tərəfdəki Kərzul (P.V.) adlı bir qalada olduğu vaxt, Yəzidiyyə
(ġamaxı) [Ģəhərini] oğlu ƏnuĢirəvana tapĢırmıĢdı. O [isə] atasının [burada]
olmamasından istifadə edərək üsyan qaldırdı. Atası qayıdıb gəldikdən sonra
ƏnuĢirəvan Kastan qalasına (P.V.) qaçdı (s. 42). Məncə bu Gülüstan olmalıdır.
76
Aləm ara, s. 59-60.
77
Gülüstan-i Ġrəm, 79, 82; Aləm ara, s 56.
78
Изв.
Аз. Apx. K., II (1926), s. 26-28
79
Evliya Çələbi, II, 294.
80
Eyniçap, II, 293.
81
Aləm ara, 25, 60.
82
Gülüstan-i Ġrəm, 76