Elmşünaslıq
İbn Sinanın nevroloji sahədə də yenilikləri olmuşdur. Belə ki “ver-
mis” v
ə “tailed nucleus” məfhumlarını nevrologiyaya bəxş etmişdir. J.R.
Green-
ın fikrinə görə müasir dövrümüzdə tez-tez istifadə olunan “nucleus
caudate” m
əfhumu məhs bu iki məfhumdan törəmişdir [11, s. 469]. Buna
əlavə olaraq o, beyinə və onun iltihabına əsaslanan şiş (tumour) vasitəsilə
meydana g
ələn meningiti, bədənin istənilən hissəsində formalaşa bilən mik-
rob hadis
ələrinin beyində yayılması nəticəsində meydana gələn meningitdən
f
ərqləndirmişdir. O, sadəcə onların iki fərqli varlıq-patologiyası olduğunu
iddia etm
əklə qalmamış, eyni zamanda min il əvvəl artıq onu izah etmişdir
[11, s.
470]. Bundan başqa, onun göz hərəkəti fiziologiyası ilə əlaqəli izahla-
rı müasir tibb sahəsini işıqlandırmışdır. O, optik sinirlər, göz bəbəyi, mərkə-
zi v
ə periferik üz iflici haqqında da çox qiymətli fikirlər söyləmişdir [12, s.
352].
İbn Sinanın digər bir yeniliyi isə onun öz xəstələrinə müalicə müddə-
tind
ə tətbiq etdiyi metod idi. Bu metodun adı “təlqindir”. O, öz tibbi təcrü-
b
ələrinə əsaslanaraq qeyd etmişdir ki, bioloji baxımdan xəstə olan insan
irad
ənin gücü ilə sağala bildiyi kimi, eyni zamanda sağlam insan da xəstəlik
v
əsvəsəsinə qapılaraq həqiqətən də xəstələnə bilər. Məhz bu təlqin vasitəsilə
o öz x
əstələrində sağalmağa doğru proqressiv nəticə əldə edə bilmiş və xəs-
t
ələrdə sanki iradi immunitet meydana gətirmişdir. Çünki bu metod xəstədə
özün
ə inamı artırır və xəstəliyə qarşı psixoloji immunitet yaradır. Müasir
dövrd
ə də bu metod həkimlər arasında çox yayğındır. Belə ki, əgər xəstə
özün
ə inamı itirmiş olsa, həqiqətən də xəstəliyə qarşı tibbi nailiyyət əldə et-
m
ək demək olar ki, qeyri mümkün olacaqdır. Təbiidir ki, belə halda həkim-
l
ər ilk növbədə ruhun sakitliyini əldə etmək üçün özünə inamı möhkəmlət-
m
əyə çalışırlar. Yeri gəlmişkən, İbn Sina bunu da qeyd etmişdir ki, qorxu
kimi güclü h
əyəcanlar orqanizmin ahəngini poza bilər və hətta ölümə də sə-
b
əb ola bilər. Hissin və həyəcanın bu güclü təsiri inamın və qərarlılığın ruh-
da meydana g
əlməsi və daha sonra həzzin və ağrının onları izləməsi ilə
ortaya çıxır [13, s. 42-43].
İbn Sina bir müsəlman psixoloq kimi özünün “Risalə fi dəf`i ğami`l-
mevt
” (Ölüm qorxusundan nicat haqqında risalə) əsərində ölüm qorxusunun
s
əbəblərini, onun təsirlərini və bu qorxudan uzaqlaşma yollarını tədqiq et-
miş və özünəməxsus şərhlər vermişdir. Eyni zamanda o, iki fərqli əsərində:
“
əl-Hüzn” (Kədər) və “Dəfu'l ğamm və'l həmm” (Qayğıdan və qorxudan xi-
las) adlı əsərlərində tibbi tədqiqatın və müalicənin metodları ilə əlaqəli tib-
- 129 -
F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
bi-f
əlsəfi mülahizələr ortaya qoymuşdur. İbn Sinanın hisslər nəzəriyyəsi hə-
qiq
ətən də özünəməxsus orijinallığını qoruya bilmişdir. Burada o, hisslərin
qisiml
ərindən və çalışma mexanizmlərindən bəhs etmişdir. Əvvəlcə qeyd et-
m
ək lazımdır ki, İbn Sina xəyal meydana gətirən qüvvəni, heyvani nəfsə aid
beş daxili hissdən biri olaraq ələ almışdır. Beləliklə, İbn Sinaya görə daxili
v
ə xarici hisslər vardır. Xarici hisslər beş duyğu orqanına aid olan hisslərdir.
İbn Sina daxili hissləri təsnif edərkən isə aşağıdakı qüvvələri ələ alaraq beş
qüvv
ədən bəhs edir: a) müştərək hisslər, b) təsəvvür qüvvəsi, c) xəyal qur-
maq qüvv
əsi, d) təxmin qüvvəsi, e) hafizə və xatırlama qüvvəsi. Müştərək
hissl
ər (hissi müştərək və ya qüvvəi bantasya): bütün bu hisslərin təəssürat-
ları (xarici hisslərdən başqa) bu müştərək hisslərdə toplanır və idraklar halı-
na dönür. T
əsəvvür və xəyal qüvvəsi (musavvira və ya xəyal): müştərək his-
si
n beş hissdən aldığı hissi təəssüratları, hiss edilən obyektlər yox olduğunda
da mühafiz
ə edir. Xəyalqurma qüvvəsi (mutəxəyyilə): təsəvvür qüvvəsində
olan sur
ətləri birləşdirmə və ayırma işini görür. Təxmin qüvvəsi (vəhmiyyə
v
ə ya mutəvəhhimə): maddi olmayan fikirləri, mənaları dərk edir. Bunlar,
d
ərk edilən obyektlərin təbiətlərində mövcud olduğu sanılan və hiss edilən,
lakin mühakim
ə əsnasında hisslərlə dərk edilməyən dostluq-düşmənlik, yax-
şılıq-pislik, nifrət-sevgi kimi mənalardır. Beləliklə də, bu hiss şəxsiyyətimi-
zin t
əməlidir. Daxili hisslərin sonuncusu olan hafizə və xatırlama (hâfiza-zâ-
kira) hissi: t
əxmin qüvvəsində yer alan məna və fikirləri hafizədə tutur. İbn
Si
nanın vəhm (təxmin) qüvvəsi ilə əlaqəli görüşləri, canlı varlığın digərləri-
n
ə göstərdiyi hissi münasibətləri izah edən və bugünkü psixoloji elmi
izahlara uyğun düşən fikirlərdir [14, s. 36-37; 15, s. 159-162].
İbn Sinanın insan iradəsi ilə əlaqəli görüşləri müasir psixologiyada öz
əksini tapmışdır. Müasir psixologiyaya görə insan davranışının meydana
g
əlməsini təmin edən ən əsas faktor motivdir (motivasiya). Motiv istək, ar-
zu, ehtiyac, impuls v
ə maraqları əhatə edən bir məfhumdur. Motivlər orqa-
nizmi x
əbərdar edir və onu fəaliyyətə keçirir, orqanizmin davranışını müəy-
y
ən bir məqsədə istiqamətləndirir. Demək ki, davranışların təməlində motiv
yer alır [16, s.230]. İbn Sina düşüncəsində insan feli müəyyən bir prosesdən
sonra ortaya çıxır. Motiv onun düşüncəsində bir növ iradədir [bax:17].
Müasir dövrd
ə son əsrlərdə Yunqun istifadə etdiyi “əlaqə testləri”
vasit
əsilə keçmişdə mövcud olan sirləri və yaşanmış xatirələri araşdırmaq
mümkündür. B
əzi nüfuzlu elm xadimlərinə görə İbn Sina bu metodun banisi
v
ə ilk tətbiq edənidir. O, “eşq və ehtiras” nəticəsində meydana gələn xəstə-
- 130 -
Dostları ilə paylaş: |