F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
yaraq N.N
ərimanov S.Mehmandarovu və Ə.Şıxlinskini ölümdən qurtarmış,
on
ların sovet hakimiyyəti
ilə əməkdaş
l
ığına zəmanət vermiş
,
F.Köç
ərlinin
faci
əli ölümündən xəbərsiz olduğundan heyfsilənmiş, onun əlyazmasını qo-
ru
mağa göstəriş vermişdir.
1
Ü.Hacıbəyovu öldürüləcək adamların siyahısın-
dan çıxarmış, MA.Pişnamazzadəni və Ə.Şərifi həbsdən azad etmiş,
2
höku-
m
ət başçısı olarkən H.Z.Tağıyevi gözlənilən qətl
və təhqirlərdən xilas etmiş-
dir. Ə.Haqverdiyev, S.SAxundov, C.Bağdadbəyov, N.Vəzirov, M.Vəkilov,
T.Şahbazi, S.M.Qənizadə, B.Talıblı
3
v
ə S.Mənsur hökumət strukturlarında
müxt
əlif vəzifələrdə çalışmışlar. N.Nərimanovun təklifı ilə Ömər Faiqin
başçılığı altında Gürcüstanda müsəlmanlar arasında iş aparmaq üçün xüsusi
t
əşkilat yaranır.
4
O, C.M
əmmədquluzadəyə, H.Cavidə, Ə.Əzimzadəyə,
S.Müm
taza, A.Şaiqə, S.Acalova, Ş.Məmmədovaya, X.Qayıbovaya, H.Ab-
ba
sova, A.M.Şərifzadəyə, H.Sarabskiyə, R.Təhmasibə, A.Divanbəyoğluna
(Süb
hanverdixanov) qayğı göstərmiş, M.Mirqasımov, Ş.X.Əfəndizadə,
S.Mümtaz
5
, Ə.Qarayev, S.M.Qənizadə, B.Axundovla dostluq əlaqə
l
ə
ri sax-
la
mışdır. O zaman sovet respublikaları arasında Azərbaycan yaşlı nəsildən
olan bu q
ədər ziyalının hökumətlə əməkdaşlığa girib xalqına xidmət etdiyi
müst
əsna bir respublika idi.
N.N
ərimanov sovet dövlət sistemi şəraitində
dini problemlərin həllinə
xüsusi qayğı göstərmiş, din onun siyasətinin ən
ümdə məsələlərindən olmuş
v
ə milli dövlətçilik baxışlarında önəmli yer tutmuşdur. “Onun nəzəriyyəsin-
d
ə kommunizm ilə islamiyyəti barışdırmaq fikri mühüm bir yer tuturdu”.
6
1
ARDA, f.389, siy. 1, iş 1, v. 11.
2
Anar. Dahi b
əstəkarımız // Ü.Hacıbəyov ensiklopediyası. Bakı, “Azərbaycan”, 1996,
s.15;
Əliyeva L. Şəxsi arxivi “İttiham işi №163”; “Odlar yurdu” qəzeti, Bakı, 1990, iyun;
X
əlilov T. Böyük məhəbbət // “Şəkinin səsi” qəzeti, 1995, 24 fevral, №5;
Şərif Ə. Xatirələr//
ARƏİDA, şəxsi fond, vv. 51, 52.
3
AMEA Əİ arxivi, f. 27, q.1-15; f. 4, siy.l, iş 25, 28, 30;
Нариманова И.
Воспоминания о Н. Нариманове. 22.05.1981
4
AR
SPİHDA, f. 1, siy.2, iş 25, v.16.
5
“Yeni fikir” qəzeti, 1923, 18 dekabr;
Məmmədli Q. Cavid ömrü boyu. Bakı, “Yazıçı”,
1982, s.124-
126; ARDA, f. 57, siy.l, iş 259, v.95-122; ARDA, f. 57, siy.l, iş 232, v.35;
Məmmədquluzadə H. Mirzə Сəlil haqqında xatirələrim. Bakı, “Gənclik”, 1981, s.109;
Məlumatları K.Talıbzadə, A.Əfəndiyev, O.Mirqasımov, U.Qalabəyli vermişlər; Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyası. C.l. Bakı, 1976, C.7, Bakı, 1983, s.392; ARDƏİA, f. 517, siy. 1, iş
28, v.3
6
Нариманов H. Речь на собрании мулл и учителей татарских школ г. Астрахани.
20
декабря 1918// Избранные произведения. Т.1. Баку, 1988, s.164-167, 168-176;
“Az
ərbaycan” qəzeti, 1990, 13 aprel.
- 30 -
N
əriman Nərimanov – 140
N.N
ərimanov müsəlmanların dini hisslərinə hörmətlə yanaşılmasını tələb et-
miş,
1
din xadiml
ərinin ərizələrinin baxılmasına həssaslıq göstərmiş,
2
“cüm
ə
ax
şamı”nı müqəddəs saymış, çadranın atılmasında məcburiyyətə qarşı
olmuş,
3
T
əzə Pir məscidinin bərpası və təmiri üçün
sərəncam vermiş, Nov-
ruz bayramını, Orucluq bayramını (Ramazan bayramı), Qurban bayramını,
Möv
lud bayramını və Aşura gününü istirahət günü elan etmiş,
4
M
əhərrəmlik
günl
ərində məscidə ərzaq göndərmiş,
5
dövl
ət məmurlarını bu tədbirlərdə iş-
tiraka c
əlb etmişdir.
6
XI Qızıl ordunun rəhbərliyindən
ordu bölmələrinin
yerl
əşdikləri məscidlərin binasını boşaltmağı tələb etmişdir.
1920-ci il aprel hadis
ələri ərəfəsində kommunist ideyalarına sadiqliyi-
n
ə baxmayaraq xalq arasında N.Nərimanov
yeganə ümid yeri kimi qiymət-
l
əndirilirdi,
7
ona “n
ə istəyirsən elə, ancaq 18-ci il hadisələri təkrar baş ver-
m
əsin” deyə müraciətlər edilirdi.
8
N.N
ərimanov Rusiya qoşunlarının hər bir
ehtimalda Az
ərbaycana yürüşünün gerçəkləşəcəyini
hiss edərək öz müdaxi-
l
əsi ilə bundan doğacaq ziyanı və zərərləri azaltmağa, sosialist sisteminin
üstünlükl
ərindən bəhrələnməyə çalışmışdır. Əlbəttə, bütün bunlar Rusiya
bol
şeviklərinin Azərbaycana qarşı tutduqları işğalçı məqsədlərinə haqq
qazandırmır.
H
ələ Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmazdan əvvəl AK/b/P
MK r
əhbərliyi Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini rəsmən tanımağı
lazımsız və səmərəsiz saydığı halda,
9
1920-
ci il fevralın 9-da Çiçerin Leninə
AXC-nin müst
əqilliyini tanımaqla əlaqədar yazırdı ki, “Nərimanov tanınma-
nın tərəfdarıdır”.
10
Sovet hakimiyy
əti qurulandan sonra Ə.Qarayev, M.Hü-
seynov v
ə b. Azərbaycanı Rusiya tərkibində muxtariyyət qurumu
kimi gör-
dükl
əri halda, N.Nərimanov Azərbaycanı sovet Rusiyasının müttəfiqi, müs-
1
Интернациональная помощь XI Армии в борьбе за победу советской власти в
Азербайджане. Баку, “Азернешр”, 1989, s.52; Ленин В.И. ПСС, т.52, s.430.
2
Səttarov М. N.Nərimanov və din. Bakı, İrşad, 1995, s. 29-35.
3
Нариманова И. Воспоминания...
4
ARDA, f. 411, siy.
4, iş 8, vv.100, 100a, 146.
5
Нариманова И. Воспоминания...
6
ARDA, f. 28, siy.
1, iş 79, v.42.
7
Аскеров-Кенгерлинский A.M. Трагедия Азербайджана// «Хазар» jurnalı, 1990, №3, s.80.
8
Nərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., s.413.
9
Борьба за победу Советской власти в Азербайджане 1918-1920, Баку. Изд-во АН
Азерб. ССР, 1967, s.418.
10
Əhmədova F. N.Nərimanov. İdeal və gerçəklik. Bakı, “Elm və həyat”, 1998, s.21.
- 31 -