A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

Alleya
deb, ikki tomondan daraxt bilan o ‘rab turgan piyoda 
yoMaklariga aytiladi. Ular 
ochiq xilda
(piramidasimon va sharsimon 
shox-shabbalari bir biridan maMum masofada joylashgan) 
va yopiq
xilda
(shox-shabbalari birlashib o ‘sgan) boMadi. Yopiq xildagi 
allleyalar nafis, panjarasimon (gledichiya, akasiya va boshqalar), 
yarim soyali (yong‘oq), hamda soyali (eman, sharq chinori, kashtan) 
boMishi mumkin. Uzun va keng alleyalarda baland o ‘suvchi, keng 
shox-shabbali daraxtlar ekiladi. Tor va kalta alleyalarda past b o ‘yli 
piramidasimon shox-shabbali daraxtlarni va butalarni ekish tavsiya 
etiladi.
Qatorlab ekilgan daraxtzorlar
qatorli va hiyobonli turlarga 
ajratiladi. Qatorli ekinlar - bir qator, ikki qator, kam hollarda uch 
qatorli boMadi. Qator oralab, daraxtlar shaxmat usulida yoki bir- 
biriga qarama-qarshi xolda ekiladi. Qatorli ekirdarda daraxtlar 
orasida masofa 1-jadvalda keitirilgan.
3-rasm.
Alleyaning ko‘rinishi.
1-jadval
Bir qatorli
Ikki qatorli, 
shaxmat usuli
Daraxtlar
Siyrakla-
tilmagan
Siyrakla-
tilgan
Qatordagi
daraxtlar
oraligM
Qatorlar
oraligM
Keng shox-shabbali, 
baland bo‘yli, tez 
o‘suvchi
5,5-6,0
3,5-4,0
7,5-8,0
4,0-4,5
Baland bo‘yli, sekin 
o‘suvchi
4,4-5,0
3,0-3,5
6,0-7,0
3,2-3,5
0 ‘rta bo‘v!i. tez o‘suvchi
4,5-5,0
3,0-3,5
6,0-7,0
3,2-3,5
0 ‘rta bo‘yli, sekin 
o‘suvchi
4,0-4,5
2,0-2,5
5,0-5,5
2,5-3,0
Past bo‘yli f 10 m gacha)
3,5-4,0
2,5-3,0
5,0-5,5
2,5-3,0
Tor shox-shabbali, bo‘yi 
har xil
3,0-4,0
------
1------
4,0-5,0
2,2-3,0
cam oraliq
masofa ko‘rsatilgan; yorug‘sevar turlar uchun - keng oraliq masofa 
olinadi.

---

4-rasm.
Jonli devor.
Yashil to ‘siqlar -
balandligi 2,5-4 m, eni 1-1,3 m bo‘ladigan 
daraxtlar va butalardan tashkil topgan tig‘iz ekinzorlar. Ular bir qatorli 
va ikki qatorli qilib yaratiladi. Qatorlardagi o ‘simliklar oralig‘i bir 
qatorli ekinlarda 0,67 m (soyaga chidamlilar) va 1 m (yorug‘sevarIar) 
ni tashkil qiladi. Ikki qatorli ekilganda qatordagi oraliq masofa 1-1,25 
m, qatorlar orasi — 0,6-0,7 m boMadi. Jonli devorlami yaratishda 
ninabargli va yaproqbargli ekinlardan foydalaniladi, bunda o ‘sim- 
liklarda tikanlar boMishiga e ’tibor qaratiladi (gledichiya, maklyura). 
10 metr joyga bir qatorli usulda 10-15 ta ko‘chat, ikki qatorlida esa -
16-20 ko‘chat ekiladi.
Jonli devorlar
- daraxt va butalar tigMz to ‘siq shaklida ekiladi, 
qirqilganda tekis o ‘suvchi qalin yashil devor hosil qilinadi! 
O zbekistonda yashil to’siqlarni barpo etishda oddiy ligustrum, qizil 
svidina, pissard olchasi, oddiy shamshod, sharq biotasi va 
boshqalardan foydalaniladi. Shakl berilish xususiyatiga ko‘ra, yashil 
to ‘siqIar: erkin o ‘suvchi, shakl berilgan va to ‘siq ishkomli t’urlarga 
boMinadi.
Shakl berilgan yashil to ‘siqlaming ko‘ndalang kesim shakli 
to ‘g ‘ri burchakli (asosan soyaga chidamli ekinlar), trapesiyasimon 
va yarim ovalsimon (asosan yorug‘sevar ekinlar) boMadi. Ishkomli 
yashil to ‘siqlami yaratish uchun maxsus to ‘sinlar quriladi va ularga 
o simliklaming alohida poyalarini o ‘ralgan holda chirmashtirib 
o ’stiriladi. Yashil to ‘siqlar bir turdagi ekindan, kam hollarda yarus
shaklida (balandligi bo‘yicha har xil boMgan) ikki turdagi ekinlardan 
barpo etiladi.
5-rasm.
Bosket (a) va yashil to ‘siq (b) ning ko‘rinishi.
Yashil to ‘siqlar bir qatorli, ikki qatorli, va nisbatan kamroq uch 
qatorli usulda yaratiladi. Balandligi bo‘yicha ularni juda past, o rta 
va baland bo‘ylilarga ajratiladi. Yashil to ‘siqlarning balandligi, 
qatorlar soni va shakl berish usuliga muvofiq o lchamlari 2 jadvalda
keltirilgan. 
• 
. . .
Bosketlar
- geometrik shaklga ega boMgan yopiq joylar, 
maydonchaiar, yashil to ‘siqlar yoki yashil devorlar bilan to ’silib, 
ularning ichki qismida favvoralar yoki gulzorlar joylashadigan 
manzara.
Geometrik uslubda ekilgan, maxsus shakl berilgan ko‘p qatorli 
(8 ta va undan ko‘proq) tigMz ekinzorlarni ham bosketlar deb atash
mumkin.
Figurali yashil ekinzorlar
- to ‘g*ri geometrik yoki uslubli 
figura shakli berilib, sun’iy shakllantirilgan ekinlar. Ushbu 
ekinzorlarni barpo etishda sekin o ‘suvchi, kesishga chidamli boMgan 
daraxt va buta turlaridan foydalaniladi. Ularga asosan virgin archasi, 
sharq biotasi, shamshod, biryuchina va shu kabilar kiradi.

---

6-rasm.
Chirmashib o ‘suvchi atirgullar.
Chirmashib o ‘suvchi o ‘sim liklar -
daraxtsimon buta va 
o ‘tsimon chirmovuq o ‘simliklari. Bular binolar, inshootlar, ay von va 
ayvonchalarni vertikal ravishda bezatish uchun qoMlaniladi. 
Chirmashib o ‘sishi uchun ularga to ‘sinlar kerak boMadi. Chirmashib 
o ‘sadigan ekinlarning quyidagi turlari mavjud: devor yoni bo‘ylab -
binolar yonida, ayvon va ayvonchalarda; daraxt poyasi yonida -
daraxtlar, yorugMik beruvchi ustunlar bo‘ylab; perganal va trelyajlar 
- chirmashuvchi o ‘simliklar ayvonchalar va boshqa kichik 
arxitektura shakllarida joylashib o ‘sadi.
2-jadval