A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
müəyyənləşdirməkdən ibarətdir, zira demokratiya da, oliqarxiya da bir neçə formaya bölünür; bunun ardınca biz ən yaxşıdan sonra ən ümumi və ən münasib dövlət quruluşu formasını müəy- yənləşdirəcəyik və əgər məlum olsa ki, əksər dövlətlər üçün yaxşı sahmanlanmış və münasib olan digər bir aristokratiya idarə forması var, onda biz onu da tədqiq edəcəyik. 5. Bundan başqa bir yerdə qalan formalardan hansının ki- min üçün münasib olması məsələsinə də toxunacayıq, zira bə- ziləri üçün oliqarxiyadan çox demokratiyanın, digərləri üçün isə - bunun əksinin münasib olması asanca aşkarlana bilər. Bun- dan sonra onu müzakirə edəcəyik ki, bir kimsə istədikdə bu dövlət quruluşlarını, yəni demokratiya və oliqarxiyanın ayrı-ayrı formalarını necə müəyyənləşdirə bilər. Nəhayət, biz bütün bu məsələləri mümkün qədər qısa şəkildə şərh etdikdən sonra, hər bir dövlət quruluşunun həm ümumi formada, həm onun ayrı- ayrı formalarında məhvinin və xilasının nədən ibarət olduğunu, həm də bunun və digərinin daha çox hansı səbəblərdən asılı olduğunu araşdırmağa cəhd göstərəcəyik. III. 1. Dövlət quruluşu formalarının bir neçə olmasını hissə- lərin çoxluğu ilə izah etmək olar ki, hər bir dövlət də bundan təşəkkül tapır. Hər şeydən öncə biz görürük ki, bütün dövlətlər ailələrdən təşkil olunmuşdur, sonra bu çoxlu ailədən bir parası varlı olur, digərləri - yoxsul, üçüncülər isə orta səviyyədə dola- nır. Varlıların və yoxsulların sırasından birincilər silaha malikdir- lər, ikincilər malik deyillər. Sadə xalqı öz növbəsində əkinçilər, tacirlər, sənətkarlar təşkil edir; kübarlar yenə də öz var-dövlət- lərinin dərəcəsinə və onlara məxsus olan mülkiyyətin böyüklü- yünə görə seçilirlər, məsələn, kasıb adama at saxlamaq çətin- dir. 2. Bax buna görə qədim dövrlərdə süvari dəstəsinin gücünə əsaslanan dövlətlərdə quruluş oliqarxiya idi; süvari dəstəsinin 134 köməkliyilə onlar öz qonşuları ilə müharibə aparırdılar. Eritrıya və Xalkiddə, həmçinin də Maqnesiyada, Meandrededə və bir çox kiçik asiya dövlətlərində belə olmuşdur. Var-dövlətlə şərt- lənən fərqlərə, həm də əslə görə, məziyyətə görə, həmçinin bu kimi digər üstünlüklər də qatılır ki, aristokratiya haqqında söhbət açan zaman biz bunu göstərmişdik, bunun barəsində dövləti təşkil edən hissələrdən biri kimi danışmışdıq. Orada biz hər bir dövlətin neçə zəruri tərkib hissəsini araşdırmışıq; idarəetmədə onlardan ya hamısı, ya az, ya da çox hissəsi iştirak edir. 3. Beləliklə, mövcud olan bir neçə dövlət quruluşu forma- sının öz xarakterinə görə bir-birindən fərqli olmasının qaçılmaz- lığı aydındır, zira bizim göstərdiyimiz dövlətlərin tərkib hissələri də bir-birindən fərqlənir. Dövlət quruluşu vəzifələr yönümündə qaydanın özüdür ki, var. Bunda bütün hissələr ya özlərinə xas xüsusiyyətlərə görə, ya da ümumi nöqteyi-nəzərə əsasən onla- rın bərabərliyini şərtləndirən bu, yaxud digər qaydalara görə öz yerini tapır (mən, məsələn, ya yoxsulları, ya varlıları, ya da ümumən bunları və o birilərini bərabərləşdirən qaydanı nəzərdə tuturam). Beləliklə, üstünlükləri və fərqli xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dövlətin tərkib hissələrinə aid olan idarəetmə üsullarının sayı neçədirsə, dövlət quruluşu formaları da istər-istəməz o qə- dər olur. 4. Amma dövlət quruluşu formalarından başlıcaları, görü- nür ki, ikisidir - demokratiya və oliqarxiya, bunun kimi əsas iki külək haqqında danışırlar - şimal və cənub, qalanlarına isə bu ikisindən yayınanlar kimi baxırlar. Axı aristokratiyanı oliqarxiya hesab edirlər, politiya dediklərini isə - demokratiya, necə ki, qərb küləyini şimal küləyinə, şərq küləyini isə - cənub küləyinə aid edirlər. Bəzilərinin sözlərinə görə tonallıqla da iş bu cürdür: bunun da iki forması var - doriya tonallığı və frigiya tonallığı, yerdə qalan ahənglərin isə bir qismi doriya, digərləri - frigiya 135 tonallığına aiddir. 5. Dövlət quruluşu formalarına münasibətdə də, adətən, göstərilən fikirlərdən yapışırlar. Lakin bizim təklif etdiyimiz bölgü mövcud iki, ya bir ən gözəl dövlət quruluşu formasına uyğun olan daha düzgünü və yaxşısıdır, digər bütün formalar isə - ən yaxşıdan yayınanlardır, necə ki, yaxşı sah- manlı tonallıqdan da bu cürə yayınmalar olur; və biz daha gərgin tonda qəddarlığın xas olduğu oliqarxiya idarə formalarını tutuşdurmağa həvəs göstəririk, demokratik idarə formaları isə zəifiədilmiş fonda olub - ölüvaydır. 6. Ali hakimiyyətin xalq kütləsinin əlində cəmləşdiyi demok- ratiyaya, hal-hazırkı dövrdə, adətən, bəzilərinin etdiyi kimi sa- dəcə olaraq elə belə dövlət quruluşu forması tək tərif vermək lazım deyil3; çünki oliqarxiyalarda və ümumiyyətlə, hər yerdə ali hakimiyyət çoxluğa məxsusdur; eyni surətdə oliqarxiya deyəndə elə başa düşmək lazım deyil ki, bu dövlət quruluşu formasında hakimiyyət azlığın əlində cəmləşib. Tutaq ki, dövlət cəmi-cüm- lətani min üç yüz vətəndaşdan ibarətdir; onlardan mini varlıdır və yerdə qalan üç yüzü -yoxsul, lakin ata-anası kölə olmayan və hər baxımdan həmin min nəfərə bənzər adamları idarə etməyə buraxmırlar. Kimsə cürətə gəlib iddia edəcəkmi ki, belə dövlətin vətəndaşları demokratik quruluşdan yararlanırlar? Eləcə də əgər ki, bir para yoxsul əksər varlılar üzərində hakimiyyətə malik olsaydı, qalan varlıların da heç bir sayğıya haqqı çatmasaydı, heç kim bu cür quruluşu oliqarxiya adlandır- mazdı. 7. Beləliklə, daha çox eləsini demokratik quruluş adlan- dırmaq olar ki, orada ali hakimiyyət ata-anası kölə olmayanların əlindədir, oliqarxiya isə - varlılara məxsusdur, həm də təsadüfi hallarda bəziləri çox, digərləri isə az olur. Tutaq ki, vəzifələr, bəzilərinin Efiopiya xüsusunda iddia etdiyi kimi boya, yaxud gözəlliyə görə bölüşdürülür, bu oliqarxiya ola bilərmi? Bəs axı gözəllər və uca boylulur çox da olmur. 8. Yox, bu cür əlamətlər- 136 lə oliqarxiya və demokratiyanın mahiyyətini kifayət qədər dürüst müəyyənləşdirmək olmaz. Demokratiyanın da, oliqarxiyanın da çox tərkib hissələrdən ibarət olduğunu nəzərə alaraq, onları düzgün müəyyən etmək üçün uzağa gedib, etiraf etmək lazım- dır ki, harada ata-anası kölə olmayan azlıq ata-anası kölə olan çoxluq üzərində hökmranlıq edirsə, o quruluşu da oliqarxiya hesab etmək olmaz, necə ki, biz bunu, məsələn, İon dənizində yerləşən Apolloniyada və Feredə görürük. Hər iki dövlətdə imti- yazlara əsli-nəcabəti ilə seçilənlər və bu dövlətlərdə ilkin olaraq məskunlaşanların törəmələri malik idi; onlar aydındır ki, çox əhali arasında azlıq təşkil edirdilər. O quruluşu da demokratik hesab etmək olmaz ki, beləsində varlılar çoxluq təşkil etdiklərinə görə üstün vəziyyətdədirlər; qədim zamanlarda Kolofonda belə ol- muşdur, orada midiyalılarla müharibədən qabaq vətəndaşların üstünlük təşkil edən hissəsi böyük daşınmaz əmlaka yiyələnmiş- di. Beləliklə, elə quruluşu demokratiya hesab etmək lazımdır ki, orada ata-anası kölə olmayanlar və yoxsullar çoxlüq təşkil etməklə ali hakimiyyəti də öz əllərində cəmləmiş olsunlar, oliqar- xiya isə - elə quruluşdur ki, orada hakimiyyət azlıq təşkil edən varlılar və ata-anası kölə olmayan adamların əlindədir. 9. Biz göstərdik ki, dövlət quruluşunun bir neçə forması mövcuddur və bunun nədən asılı olduğunu da aydınlaşdırdıq. Lakin bu formalar hər halda sadalananlardan çoxdur və biz əv- vəl göstərilənləri çıxış nöqtəsi kimi götürüb, onların necə, həm də nədən ötrü olması haqqında danışacayıq. Biz bununla razı- laşdıq ki, hər bir dövlət bir deyil, bir neçə tərkib hissəsindən iba- rətdir. Zənn edək ki, biz heyvanat aləminin ayrı-ayrı növlərini araşdırmaq istəyirik; bu halda biz əvvəlcə, hər bir heyvana nə lazımdırsa onu, məsələn, duyğu üzvlərini, qida qəbul edən və onu həzm edən üzvləri, yəni ağız və mədəni ayırardıq, sonra biz o hissələri ayırardıq ki, bunlar vasitəsilə heyvan hərəkət 137 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|