A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
rabər qarışıq salırlar; biz öz mühakiməmizin əvvəlində dedi- yimiz kimi bununla və aristokratiya ilə müqayisədə artıq digər dövlət quruluşu formaları yayınır. Lap axırdasa müstəbid üsul- idarəsini xatırlamaq tamamilə məntiqə uyğun olardı, çünki dövlət quruluşuna tətbiq edilməyə ən qeyri-münasib odur. Bi- zimsə məqsədimiz, məhz dövlət quruluşu formalarını araşdır- maqdır. Təklif etdiyimiz təsnifatı əsaslandırmaq üçün biz politi- yanı müzakirə etməliyik. 2. Oliqarxiya və demokratiyanın xarakteri müəyyənləşdik- dən sonra onun mahiyyəti daha çox aydınlaşacaq. Sadəcə de- sək, politiya elə bil ki, oliqarxiya və demokratiyanın qarışığıdır. Demokratiya təmayüllü dövlət quruluşu formalarını, adətən, politiya, oliqarxiya təmayüilüləri isə aristokratiya adlandırırlar, çünki böyük əmlak sahibi olanlar hər şeydən örıcə daha elmli və əsli-nəcabətli olurlar. Üstəlik, qanun pozuntuları nəyə görə olursa, varlı adamlar artıq ona malikdir; həm də təkcə bunun özü belə adamların yaxşı və kübar adlanmasına bəraət verir. 3. Aristokratiya quruluşu dövlətdə vətəndaşların ən yax- şılarına üstünlük verməyə cəhd etdiyindən, deyirlər ki, oliqar- xiyada da əksəriyyət hər cəhətdən mükəmməl olan adamlardan ibarətdir. Bundan başqa, ümumiyyətlə, ən yaxşıların deyil, yara- maz adamların idarə etdiyi dövlətin abad olması nə isə tama- milə mümkün olmayan iş kimi görünür, necə ki, yaxşı qanunlara malik olmayan dövlətin ən yaxşı adamlar tərəfındən idarə edil- məsi mümkün deyil; axı qanunçuluq ondan ibarət deyil ki, qa- nunlar yaxşıdır, ancaq onlara heç kəs əməl etmir. Buna görə qanunçuluğun bir formasının ondan ibarət olduğunu mümkün hesab etmək olar ki, mövcud qanunlara əməl olunur, digəri - ondan ibarətdir ki, saxlanılan qanunlar çox gözəl tərtib edil- mişdir (axı pis tərtib edilmiş qanunlara da əməl etmək olar). Bu- rada iki hal mümkündür: dövlətlər ya onlar üçün mümkün olan 148 ən yaxşı qanunlara tərəfdar olur, ya da sözün əsl mənasında ən yaxşılara. 4. Aristokratiya quruluşunun mahiyyəti, çox gu- man, ondan ibarətdir ki, onda imtiyazlar məziyyətə uyğun surət- də bölüşdürülür, axı aristokratiyanın əsasını məziyyət, oliqar- xiyanın əsasını - var-dövlət, demokratiyanın əsasını - azadlıq təşkil edir. Çoxluğun qərarının ali qüvvəyə malik olması isə döv- lət quruluşunun bütün formalarına xasdır, dövlət idarəçiliyində bulunanların əksəriyyəti nə qərar çıxarırsa, bu da həm oliqar- xiyada, həm aristokratiyada, həm demokratiyada qanun kimi qüvvəyə minir. Beləliklə, əksər dövlətlər varlılarla yoxsulları, istedadlılarla azad adamları qarışdırdığından öz dövlətlərinin quruluş formasının əlaməti kimi iftixarla politiyanı qabağa çıxa- nrlar, axı bəlkə də əksəriyyətin gözünə varlılar hər cəhətdən mükəmməl olan adamlar kimi görünür. 5. Dövlət quruluşunda üç əsas prinsip - azadlıq, var-dövlət, məziyyət eyni əhəmiyyət daşıdığından (dördüncüsü - əsli-nəcabətdir - bu, iki axırıncı ilə yanaşı durur, axı nəciblik qədimlərdə olan rəşadət və var-döv- lətin özüdür ki, var), onda aydındır ki, beləsi iki əsasın - varlıla- rın və yoxsulların qarışığından ibarətdir, üç əsas prinsipin qarışı- ğını isə digər dövlət quruluşu formalarından üstün olan, yalnız °nun həqiqi və birinci formasını istisna etməklə aristokratiya adlandırmaq lazımdır. Biz dedik ki, monarxiya, demokratiya və oliqarxiyadan başqa digər dövlət quruluşu formaları da mövcuddur, onların mahiyyətini, həm də aristokratiyanın formalarının bir-birindən nə 'lə fərqləndiyini və politiyanın aristokratiyadan nə ilə fərqləndi- yini göstərdik; aydındır ki, politiya və aristokratiya bir-birindən uzaqda deyil. VII. 1. Politiya adlanan quruluş demokratiya və oliqarxiya ilə bərabər necə meydana çıxır və bu quruluş necə olmalıdır, — 149 biz bu barədə bilavasitə xülasəmizdən sonra danışacayıq. Bu- nunla bərabər demokratiya və oliqarxiyanın fərqli əlamətləri də aydın olacaq. Hər şeydən öncə bu dövlət quruluşu formalarını dürüst müəyyənləşdirmək lazımdır, sonra isə onların hər birinin yarısından götürüb, bir yerə qoymaqla - qonaqcıllığın əlam ət- lərilə9 hərəkət edilən kimi etmək lazımdır. 2. Birləşmənin və qarışmanın üç forması var. Yaxud oli- qarxiya və demokratiyada mövcud olan qanunları, heç olmasa, məsələn, mühakimə üsuluna aid olanı götürmək lazımdır. Oli- qarxiyada məhkəmə öhdəliklərini icra etməkdən yayınan varlıla- ra pul cəriməsi qoyulur, yoxsullara isə bunu yerinə yetirm əyə görə heç bir mükafat çatmır; demokratiyalarda yoxsullar müka- fatlandırılır, ancaq varlılara da cərimə qoyulmur. Bu qanunlar- dan həm demokratiyaya, həm oliqarxiyaya xas olan ümumisi və babatı, həm də bunun və o birinin qanunlarının qarışığı politiya- mn fərqli əlaməti olacaq. Birləşmə üsullarından biri bax budur. 3. İkinci üsul oliqarxiya və demokratiyaya məxsus olan senzə dair qərarların arasındakı ortababını, tutak ki, xalq məclisində iştirak etməyi götürməkdən ibarətdir. Demokratiya quruluşunda, burada iştirak etmək üçün əmlak senzi ya qətiyyən tələb olunmur, ya da bu tələb tamamilə cüzi olur, oliqarxiya quruluşu, əksinə, yüksək senz tələbi irəli sürür. Burada ümumi əlamətlər yoxdur, orta senzi göstərilən bu ikisinin arasından götürmək olar. Birləşmənin üçüncü üsulunda qərarların bir hissəsini oli- qarxiya qanunlarından, digər hissəsini isə demokratiya qanun- larından götürmək olar. Mən aşağıdakını nəzərdə tuturam. de- mokratiyanın əsas prinsiplərindən biri vəzifələrə adam təyin edilməsinin püşk yolu ilə, oliqarxiyanm isə - seçki yolu ilə olma- sıdır, həm də demokratiyada bu təyinat əmlak senzi ilə şərtlən- mir, oliqarxiyada isə bu şərtlə bağlıdır. Deməli, vəzifələrə adam təyin edilməsi işində oliqarxiya və demokratiyanın hərəsindən 150 bir fərqli əlaməti, yəni oliqarxiyadan - vəzifəyə adam təyin edil- məsinin seçki yolu ilə olmasını, demokratiyadan isə bu təyinatın əmlak senzi ilə şərtlənməməsini götürsək, aristokratiya və poli- tiyanın fərqli əlamətini üzə çıxara bilərik. Beləliklə, qarışmanın üsullarından biri də bax budur. 4. Demokratiya və oliqarxiyanın bu cür qarışmasının yaxşı olmasının göstəricisi odur ki, dövlət quruluşunun eyni bir formasını həm demokratiya, həm də oliqarxiya adlandırmaq olsun. Bu iki göstəriləndən faydalanan- lar aydın hiss edir ki, onlarda çox gözə! qarışma ifadə olunur; həm də bü cür qarışma məhz ortababdan ibarətdir, çünki iki bir- birinə müqabil tərəflər yerini onda tapır. Bu da, məhz lakedemon dövlət quruluşu üçün xarakterik- dir. 5. Çoxları sübut etməyə çalışır ki, o, demokratikdir, çünki onun qaydaları demokratiyanın bir çox cizgilərini özündə daşı- yır, hər şeydən öncə də uşaqların tərbiyəsi işində: varlıların uşaqları da, yoxsulların uşaqları yaşadığı şəraitdə yaşayır, həm də elə tərbiyə alırlar ki, beləsini yoxsulların uşaqları ala bilsin. Eyni şey həm gənclik, həm də yetkin yaşlarında davam edir - onda da varlılar və yoxsullar bir-birindən heç nəylə seçilmir: sis- sitiyalarda yemək hamı üçün eynidir, varlılar elə paltar geyinir ki, beləsini hər bir yoxsul özünə hazırlaya bilər. Həm də xalq iki ən mühüm vəzifədən birinə seçir, digərində isə özu iştirak edir: herontları onlar seçirlər, eforatların isə bir hissəsini xalq özü təşkil edir. Digərlərinin fikrincə, lakedemon dövlət quruluşu, oli- qarxiyanın çox cizgilərinə malik olduğundan özündə oliqarxiyanı təmsil edir, misal üçün, bütün vəzifələrə adam seçki yolu ilə təyin edilir və püşklə təyin edilmiş bir adam belə yoxdur; bun- dan başqa edam qərarı çıxarmağa, sürgün etməyə və bu kimi çox şeylərə yalnız bəzi adamların haqqı çatır10. 6. Əlbəttə, lazımdır ki, gözəl qarışdırılmış dövlət quruluşun- da hər iki əsas prinsip ayrı-ayrılıqda deyil, bir yerdə təmsil olun- 151 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|