A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
düşən işi yaxşı görməlidir, bu isə vətəndaşın məziyyətlərindərı asılıdır. Lakin bütün vətəndaşların eyni cür olması mümkün olmadığından, vətəndaşla yaxşı adamın məziyyətləri də eyni ola bilməz; dəyərli vətəndaşların məziyyətləri bütün vətəndaş- ların gözü qabağında olmalıdır, zira yalnız bu halda dövlət ən yaxşılarından olur, lakin yaxşı adama məxsus məziyyətlər ha- mıda olmur, bir şətrlə ki, ən yaxşı dövlətdə bütün vətəndaşlar yaxşı olmalıdır fikri burada ehtimal edilməsin. 4. Bundan başqa dövlətin müxtəlif hissələri vardır; bunun kimi hər insan ruhdan və bədəndən ibarətdir, ruh isə öz növbəsində ağıl və ehtirasdan ibarətdir, bunu kişi ilə qadının ailəni təşkil etməsinə də bənzət- mək olar, sahiblikdə isə ağa və qul vardır, eləcə də dövlət özündə bütün bunların hamısını, hələ üstəlik, digər müxtəlif şey- ləri də birləşdirir. Burdan labüd nəticə hasil olur; xor üzvləri ara- sında xorün rəhbərinin məziyyəti ilə parastatın7 məziyyəti kimi, bütün vətəndaşların məziyyətləri də eyni cür ola bilməz. 5. Beləliklə, deyilənlərdən aydındır ki, yaxşı adamla dəyərli adamın məziyyətləri, ümumiyyətlə, eyni şey deyil. Amma bu, kimdəsə belə ola bilməzmi? Axı biz deyirik ki, dəyərli hökmdar yaxşı və ağıllı olmalıdır, dövlət xadimi isə hökmən ağıllı olmalıdır. Bəziləri iddia edirlər ki, hökmdarın tərbiyəsi lap əwəlcədən başqa cür olmalıdır, bu, elə əslində də belədir; çarın oğlanları at sürməyi və hərb sənətini öyrənirlər, necə ki, Yevripid deyirdi: «Mənə incəliklər deyii, dövlətə lazım olan şeylər gərəkdir»8, bununia da hökmdarın xüsusi tərbiyəsini nəzərdə tuturdu. 6. Əgər yaxşı adamla yaxşı hökmdarın məziyyətləri eynidirsə və tabeçilikdə bulunan da vətəndaşdırsa, onda vətəndaşın məziyyəti ilə adamın məziyyəti eyni ola bilməz, yalnız müəyyən vətəndaşlarda bu, belə ola bilər, çünki hökmdarla vətəndaşın məziyyəti bir-birindən fərqlidir. Bu da, elə çox guman, Yasonu9 o, müstəbid olmayanda aclıq çəkir deməyə vadar etmişdir, bu isə o deməkdir ki, o, başqa 90 cür ola bilmir. 7. Hökm sürmək və tabeçilikdə bulunmaq qabiliyyəti tərifə layiqdir, vətəndaşın məziyyəti də, çox güman, hökm sürmək və tabeçilikdə bulunmaq qabiliyyətindən ibarətdir. Beləliklə, əgər biz zənn etsəydik ki, yaxşı xadimin məziyyəti hökm sürmək qabiliyyətindən, vətəndaşın məziyyəti isə həm bu, həm də digərindən ibarətdir, onda bu iki məziyyət eyni dərəcədə tərifə layiq olmazdı, lakin onlar, əslində, bir-birindən seçildiklərindən, hökmdar və tabeçilikdə bulunan başqa-başqa şeyləri öyrənməli olduqlarından, vətəndaş bunu da, onu da bilməlidir və bunda da, onda da iştirak etməlidır...10 Bunu aşağıda göstərilənlərdən izləmək olar. 8. Ağanın hakimiyyəti vardır; bu hakimiyyəti biz ən zəruri işlərin təzahür etməsi kimi başa düşürük: hökmdar üçün bunları icra etməyi bilmək lazım deyil, o, daha çox bunlardan istifadə etməlidir; əks təqdirdə vəziyyət qulun vəziyyəti kimi olardı; mən azad adamın qula munasib olan işləri icra etməsini nəzərdə tuturam. Biz iddia edirik ki, qullar müxtəlif olduğu kimi işlər də müxtəlifdir. Bu işlərin bir hissəsini sənətkarlar icra edirlər, məhz o sənətkarlar ki, bunu onların adı da göstərir, «öz əlləri ilə»11 dola- nırlar, onların sırasına ustalar da daxildir. Buna görə də qədim dövrlərdə bəzi dövlətlərdə hələ ki, demokratiya qəti surətdə bər- qərar olmamışdı, sənətkarlar dövlət vəzifələrinə keçə bilmirdilər. 9. Beləliklə, nə pis adam, nə pis dövlət xadimi, nə kobud vətəndaş alnına tabeçilikdə bulunmaq yazılmış olan adamlara münasib işiəri öyrənməməiidirlər, yalnız ehtiyac olduqda özlərindən ötrü bu işləri görə bilərlər, bu halda gah ağa, gah qul olmağa lüzum olmur. Lakin elə bir hakimiyyət də vardır ki, insan bununla həm özü kimi adamlar, həm də azad adamlar üzərində hökm sürür. Biz bu hakimiyyəti dövlət hakimiyyəti adlandırınq; burda özünü göstər- məkdən ötrü hökmdar tabeçilikdə bulunmaq məktəbi keçib öyrən- məlidir, məsələn, hippax olmaqdan ötrü süvari dəstəsində qulluq etmək, strateq olmaqdan ötrü xidmət göstərib loxaq, taksiarx 91 olmaq lazımdır'2. Tamamilə də doğrü fıkirdir ki, tabeçilikdə bulun- mağı öyrənmədən yaxşı rəhbərlik etmək olmaz. 10. Bütün bun- larda məziyyətlər bir-birindən fərqlidir; iakin yaxşı vətəndaş tabeçilikdə bulunmağı da, rəhbərlik etməyi də həm bacarmalı, həm də buna qabiliyyəti çatmalıdır, vətəndaşın məziyyəti isə azad adamlar üzərində hökm sürmək və tabeçilikdə bulunmaq baca- nğından ibarətdir. Yaxşı adamın məziyyəti bunu da, onu da nəzərdə tutur. Əgər, azad adam istisna olmaqla, rəhbərlik edəndə və tabeçilikdə bulunanda təmkinlilik və ədalət bir-birindən fərqlidirsə, onda aydındır ki, yaxşı vətəndaşın məziyyəti yalnız, məsələn, ədalətdən ibarət deyil; lakin insanın hökm sürməsi, yaxud itaətdə bulunması ilə əlaqədar bu, tərkib hissələrinə bölünür, kişinin və qadının təmkinliyi və cəsarəti bir-birindən fərqlənir: əgər kişinin cəsurluğu cəsarətli qadının cəsurluğu qədər olsaydı, onda o, qorxaq kimi görünərdi, qadınsa əgər ki, xoş- xasiyyət kişi kimi təvazökar olsaydı çərənçi adam kimi görünərdi; həm də kişidə və qadında ayrı-ayrı təsərrüfatları idarə etmək bacarığı məlum olur; kişinin işi - toplamaq, qadının işi isə - sax- lamaqdır. 11. Düşüncə - hökmdarda seçilən yeganə məziyyət bax budur; qalan məziyyətlər, görünür ki, həm itaətdə bulunan- larda, həm də hökmdarlarda olan ümumi vacib cəhətlərdir; tabe- çilikdə bulunanlardan bir məziyyət olaraq düşüncə gözləməyə dəyməz, fəqət yalnız ağıllı mühakimələr tələb etmək lazımdır; tabeçilikdə bulunan - elə fleyta düzəldən ustadır, hökmdar isə - fleyta çalandır, özü də ifaçılığı onun fleytasında edir. Beləliklə, yaxşı adamla dəyərli vətəndaşın məziyyətinin eyni olub-olmaması, bunun nədə eyni, nədə isə fərqli olması - əvvəl deyilənlərdən aydındır. III. 1. Vətəndaş anlayışının müəyyənləşdirilməsinin daha bir çətinliyi qalıb: vətəndaşlar, doğrudan da, yalnız idarəetmədə 92 bulunanlardımı, yoxsa sənətkarları da vətəndaş hesab etmək olar? Əgər vəzifədə olmayanları da vətəndaş hesab etmək lazımdırsa, onda belə çıxır ki, rəhbərlik edənin məziyyəti hər bir vətəndaşa xas ola bilməz, çünki bu halda o biri də vətəndaş olur. Əgər bunlardan heç biri vətəndaş deyilsə, onda sual olu- nur ki, onların hər biri əhalinin hansı təbəqəsinə aiddir. Əlbəttə, o, nə metek, nə də əcnəbidir. Yaxud biz gərək etiraf edək ki, yaran- mış bu vəziyyət heç bir qəribəliklə əlaqədar deyil, zira axı nə qullar, nə də kölətikdən azad olunmuşlar heç bir halda göstərilən- lərə aid edilmir. 2. Dövlətin keçinə bilmədiyi bütün adamları vətəndaş hesab etmək qətiyyən ədalətli deyil, ona görə ki, ki- çiklər böyüklərə aid olan mənada vətəndaş deyillər; axırıncılar - tam mənada vətəndaşdırlar, birincilər isə - şərti: onlar na- tamam vətəndaşdırlar. Qədim dövrlərdə bəzilərində sənətkarlar qullardan, yaxud əcnəbilərdən idi, buna görə də indiki dövrdə onların əksəriyyəti, məhz belədir. Lakin ən yaxşı dövlət sənət- kara vətəndaş hüququ verməz; əgər o da - vətəndaşdırsa, onda təsdiq etmək lazımdır ki, vətəndaşın məziyyəti, hansından ki, söhbət getmişdi, hamıya uyğun gəlmir, hətta ata-anası kölə olmayanların bir çoxuna da, yalnız o kəslərə uyğundur ki, onlar zəruri olan ən vacib qida məhsulları əldə etmək işindən azad- dır. 3. Bu kimi işləri bir nəfər üsün görənlər - qullar, ümumun xeyri üçün görənlər isə - sənətkarlar və günəmuzd işləyən- lərdir. Buradan aydın olur ki, onların işi nə yerdədir və əvvəl deyilənlər də bütün məsələni əhatə edir. Yəni dövlət quruluşu- nun bir neçə forması olduğu kimi, vətəndaşlar da cürbəcur olmalıdır, əksəriyyətini isə tabeçilikdə bulunan vətəndaşlar təşkil etməlidir, beləliklə də dövlət quruluşlarının birində sənət- karları və günəmuzd işləyənləri mütləq vətəndaş hesab etmək lazımdır, digərində, harda ki, hörmətli vəzifələr yalnız məziyyətə və ləyaqətə görə verilir, məsələn, aristokratiya adlandırılan qu- 93 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|