Məsələn, tat dilində sifətin çoxaltma dərəcəsi
ən, lap ədatlarmm köməyi
ilə yaramr. Məsələn, ən xub «ən yaxşı», lap xınık «lap soyuq»və s.1
Talış dilində də sifətin üstünlük dərəcəsini yaradan sözlər Azərbaycan
dilindən alınıb. Məsələn, ən çok «ən yaxşı», lap bevəc «lap pis» və s.
Sifətin müqayisə dərəcəsini əmələ gətirmək üçün Azərbaycan dilində -
tər, təhər sözündən istifadə olunur. Məsələn, ağtəhər, qırmızıtəlw və s.
Tat dilində bujlətəhər-balacatəhər, isbitəhər-ağtəhər və s. Talış dilində
sipitəhər-ağtəhər, siyotəhər-qaratəhər və s. Udin dilində də təhər /
tər
işlənir.
Çoxaltma dərəcəsi 2 yolla yaranır; analitik və sintaktik yolla.
Analitik yolla sifətin çoxaltma dərəcəsini yaratm aq üçün adi dərəcədə
olan sifətlərin ilk hecalarına Azərbaycan dilində olduğu kimi «p» və «m»
səsləri əlavə olunur. Məsələn, tat dilində çimçor-gömgöy, zipzərd-sapsan,
sipsiyəh-qapqara, və s. Udin dilində
mapmaçi-ağappaq, kğarkğari-
qupquru və s.
Sifətin çoxaltma dərəcəsi eyni zam anda sintaktik yolla da yaradılır.
Bunun üçün
ən,
lap ədatlanndan istifadə olunur. Məsələn, ən
xub-ən
yaxşı, lap xınık-lap soyuq. Talış dilində lap yol-lap böyük,
əb
qsdə-ən
kiçik və s.
Say. Bildiyimiz kimi, saylar da kənar təsirə çox az məruz qalır və
mühafızəkrlığım saxlayır. Azərbaycanda yaşayan xalqlann dillərinin
araşdırılması bu sahədə də kifayət qədər yaxınlaşmanm olduğunu
göstərir. Məsələn, tat dilinin cənub dialektlərində Azərbaycan dilinin
təsiri ilə 11-dən 19-a qədər olan sıra saylannda İran dillərindən fərqli
xüsusiyyətlər yaranıb. Məsələn, dähyek-on bir, dähdu-on iki və s. Talış
dilində də belə saylar iki cür yaranır: yonzə-on bir, donzə-on iki, davo i-on
bir, davo dı-on iki kimi işlənir. Göründüyü kimi, İran dillərinin sıra
saylannda təklik əwəl, onluq isə sonra gəlir. Türk dillərində isə bu
əksinədir. Məhz Azərbaycan dili ilə uzunmüddətli qarşılıqh əlaqə
nəticəsidə Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlann dillərində saylarm
sırası dəyişmişdir. Sıra sayı düzəldən -ınci4 şəkilçisi də demək olar ki,
bütün dillərdə işlənir. Məsələn, talış dilində iminci-birinci, dımind-ikinci
və s., udin dilində saumçi-birinci, xıbumçi-ikinci və s.
Əvəzlik, zərf, və köməkçi nitq hissələrində də kifayət qədər üst-üstə
düşən sözlər vardır.
Bundan əlavə, sintaktik səviyyədə də müəyyən yaxmlaşma hiss olunur.
Məsələn, Azərbaycan dihnin təsiri ilə sifətin cümlədə yeri dəyişir. Məlum
olduğu kimi, İran dillərində sifət təyin etdiyi sözdən sonra gəlir. Lakin,
1 H üseynova G . Lahıc tatlarm m dili. Bakı: N urlan, 2002, s.81
17
tat dilində sifətlər təyin etdiyi sözdən əw əl gəlir. Məsələn,
isbinə pur-ağ
ağac, raffiya pənir-üzlü pendir və s. Talış dilində də bu belədir. Məsələn,
çoka raj-yaxşı gün, yolə do-böyük ağac və s. Dil ittifaqının əsas
xüsusiyyətlərindən biri mürəkkəb cümlə problemidir. Mürəkkəb cümlə
dilin inkişafmm son mərhələlərindən biri olduğu üçün bu sahədə ümümi
xüsusiyyətlərə daha çox rast gəlinir. Mürəkkəb cümlənin hər iki növü bu
dillərdə təxminən uyğun gəlir. Bu baxımdan Azərbaycan dilinin güclü
təsiri xüsusi ilə nəzərə çarpır. Zənnimizcə, Azərbaycan ərazisində ayrıca
dil ittifaqından damşılmasa da, burada təzahür edən ümumi cəhətlər bu
ərazidə konvergent münasibətlərin ciddi inkişafmdan xəbər verin. Bu
həm də getdikcə ikidiüi insanlarm daha çox monohnqvizmə keçidi ilə
əlaqədardır.
Ikinci fəslin üçüncü yarımbaşlığı «Qarışıq dillər: picin və kreol dillər»
adlamr. Dillər arasm da qarşıhqlı əlaqələrin ən son və ən mürəkkəb
mərhələsi picinləşmə və kreollaşma prosesidir. Əgər dillərin qarşıhqh
əlaqəsindən danışarkən biz alınmalan qarşıhqlı əlaqə prosesinin ən sadə
vəziyyəti sayırxqsa, picinləşmə və kreollaşma bu kontekstdə ən çətin
prosesdir. Picinlərin nə olduğunu və onun hansı şəraitdə yarandığım
müəyyənləşdirməyə çalışaq.
Dillərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi iki şəkildə təzahür edir: a) sözün ən
geniş, ümumi mənasmda alınmalar (leksik, fonetik və qrammatik
ünsürlərin ahnması) və b) bütövlükdə dilin dəyişməsi.1 Dillərin dəyişməsi
prosesi də özünü 2 form ada göstərir: I.Qarşılıqlı əlaqədə olan dihədən biri
tamamilə dil assimilyasiyasına uğrayır. II. İkinci dil natam am
mənimsənihr - bunun nəticəsində «picin» və kreollaşmış dillər yaranır.
«Picin» diüərin yaranması təmasdə olan xalqların qeyri-bərabər sosial və
iqtisadi münasibətlərinin nəticəsidir: bütün hallarda yerlilərin və
avropalılann təmasmda müxtəlif Avropa dillərindən alınmış sözlərin
toplusundan ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edilir.
Piciniər bir qayda olaraq müstəmləkəçilik dövrlərində müstəmləkəçi
gəlmələrlə, yerli aborigen xalqlann qarşılıqlı əlaqəsi zamanı formalaşan
qanşıq dihərdir. Picin heç bir tərəf üçün doğma dil deyil, lakin
millətlərarası
ünsiyyət
yaratm aq
üçün
bir
vasitədir.
Özünün
formalaşmasmm ilkin mərhələsində picin çox sadə qrammatikaya və çox
azsayh leksik ehtiyata malik olur. Həm də ancaq kifayət qədər məhdud
dairədə: ticarət və xüsusi fıziki işlər tələb etməyən sahələrdə işlədihr.
Picinin
leksikası,
bir
qayda
olaraq,
90%-dən
yuxarı
gəlmə
1 R əcəbov Ə.Ə. Dil, şüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: A zərnəşr, 1993, s.133
18