A y t o r e f e r a t I
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- -ınci4
- «Qarışıq dillər: picin və kreol dillər»
Məsələn, tat dilində sifətin çoxaltma dərəcəsi ən, lap ədatlarmm köməyi ilə yaramr. Məsələn, ən xub «ən yaxşı», lap xınık «lap soyuq»və s.1 Talış dilində də sifətin üstünlük dərəcəsini yaradan sözlər Azərbaycan dilindən alınıb. Məsələn, ən çok «ən yaxşı», lap bevəc «lap pis» və s. Sifətin müqayisə dərəcəsini əmələ gətirmək üçün Azərbaycan dilində -
Tat dilində bujlətəhər-balacatəhər, isbitəhər-ağtəhər və s. Talış dilində sipitəhər-ağtəhər, siyotəhər-qaratəhər və s. Udin dilində də təhər / tər işlənir.
Çoxaltma dərəcəsi 2 yolla yaranır; analitik və sintaktik yolla. Analitik yolla sifətin çoxaltma dərəcəsini yaratm aq üçün adi dərəcədə olan sifətlərin ilk hecalarına Azərbaycan dilində olduğu kimi «p» və «m» səsləri əlavə olunur. Məsələn, tat dilində çimçor-gömgöy, zipzərd-sapsan, sipsiyəh-qapqara, və s. Udin dilində mapmaçi-ağappaq, kğarkğari- qupquru və s. Sifətin çoxaltma dərəcəsi eyni zam anda sintaktik yolla da yaradılır. Bunun üçün
mühafızəkrlığım saxlayır. Azərbaycanda yaşayan xalqlann dillərinin araşdırılması bu sahədə də kifayət qədər yaxınlaşmanm olduğunu göstərir. Məsələn, tat dilinin cənub dialektlərində Azərbaycan dilinin təsiri ilə 11-dən 19-a qədər olan sıra saylannda İran dillərindən fərqli xüsusiyyətlər yaranıb. Məsələn, dähyek-on bir, dähdu-on iki və s. Talış dilində də belə saylar iki cür yaranır: yonzə-on bir, donzə-on iki, davo i-on
saylannda təklik əwəl, onluq isə sonra gəlir. Türk dillərində isə bu əksinədir. Məhz Azərbaycan dili ilə uzunmüddətli qarşılıqh əlaqə nəticəsidə Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlann dillərində saylarm sırası dəyişmişdir. Sıra sayı düzəldən -ınci4 şəkilçisi də demək olar ki, bütün dillərdə işlənir. Məsələn, talış dilində iminci-birinci, dımind-ikinci və s., udin dilində saumçi-birinci, xıbumçi-ikinci və s. Əvəzlik, zərf, və köməkçi nitq hissələrində də kifayət qədər üst-üstə düşən sözlər vardır. Bundan əlavə, sintaktik səviyyədə də müəyyən yaxmlaşma hiss olunur. Məsələn, Azərbaycan dihnin təsiri ilə sifətin cümlədə yeri dəyişir. Məlum olduğu kimi, İran dillərində sifət təyin etdiyi sözdən sonra gəlir. Lakin, 1 H üseynova G . Lahıc tatlarm m dili. Bakı: N urlan, 2002, s.81 17
tat dilində sifətlər təyin etdiyi sözdən əw əl gəlir. Məsələn, isbinə pur-ağ ağac, raffiya pənir-üzlü pendir və s. Talış dilində də bu belədir. Məsələn, çoka raj-yaxşı gün, yolə do-böyük ağac və s. Dil ittifaqının əsas xüsusiyyətlərindən biri mürəkkəb cümlə problemidir. Mürəkkəb cümlə dilin inkişafmm son mərhələlərindən biri olduğu üçün bu sahədə ümümi xüsusiyyətlərə daha çox rast gəlinir. Mürəkkəb cümlənin hər iki növü bu dillərdə təxminən uyğun gəlir. Bu baxımdan Azərbaycan dilinin güclü təsiri xüsusi ilə nəzərə çarpır. Zənnimizcə, Azərbaycan ərazisində ayrıca dil ittifaqından damşılmasa da, burada təzahür edən ümumi cəhətlər bu ərazidə konvergent münasibətlərin ciddi inkişafmdan xəbər verin. Bu həm də getdikcə ikidiüi insanlarm daha çox monohnqvizmə keçidi ilə əlaqədardır. Ikinci fəslin üçüncü yarımbaşlığı «Qarışıq dillər: picin və kreol dillər» adlamr. Dillər arasm da qarşıhqlı əlaqələrin ən son və ən mürəkkəb mərhələsi picinləşmə və kreollaşma prosesidir. Əgər dillərin qarşıhqh əlaqəsindən danışarkən biz alınmalan qarşıhqlı əlaqə prosesinin ən sadə vəziyyəti sayırxqsa, picinləşmə və kreollaşma bu kontekstdə ən çətin prosesdir. Picinlərin nə olduğunu və onun hansı şəraitdə yarandığım müəyyənləşdirməyə çalışaq. Dillərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi iki şəkildə təzahür edir: a) sözün ən geniş, ümumi mənasmda alınmalar (leksik, fonetik və qrammatik ünsürlərin ahnması) və b) bütövlükdə dilin dəyişməsi.1 Dillərin dəyişməsi prosesi də özünü 2 form ada göstərir: I.Qarşılıqlı əlaqədə olan dihədən biri tamamilə dil assimilyasiyasına uğrayır. II. İkinci dil natam am mənimsənihr - bunun nəticəsində «picin» və kreollaşmış dillər yaranır. «Picin» diüərin yaranması təmasdə olan xalqların qeyri-bərabər sosial və iqtisadi münasibətlərinin nəticəsidir: bütün hallarda yerlilərin və avropalılann təmasmda müxtəlif Avropa dillərindən alınmış sözlərin toplusundan ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edilir. Piciniər bir qayda olaraq müstəmləkəçilik dövrlərində müstəmləkəçi gəlmələrlə, yerli aborigen xalqlann qarşılıqlı əlaqəsi zamanı formalaşan qanşıq dihərdir. Picin heç bir tərəf üçün doğma dil deyil, lakin millətlərarası ünsiyyət yaratm aq üçün
bir vasitədir. Özünün formalaşmasmm ilkin mərhələsində picin çox sadə qrammatikaya və çox azsayh leksik ehtiyata malik olur. Həm də ancaq kifayət qədər məhdud dairədə: ticarət və xüsusi fıziki işlər tələb etməyən sahələrdə işlədihr. Picinin leksikası, bir qayda
olaraq, 90%-dən
yuxarı gəlmə
1 R əcəbov Ə.Ə. Dil, şüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: A zərnəşr, 1993, s.133 18
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|