A y t o r e f e r a t I
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Dillərarası əlaqələrin dillərin inkişafında rolu»
divergensiya problemlərindən də danışmaq lazım gəlir. Bu problemin tədqiqi dil təm aslan nəzəriyyəsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bildiyimiz kimi, dünyanm etnik xəritəsi çox zəngindir və etnoslar minilliklər boyu bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmuşlar. Müxtəlif dövlətlərin, imperiyalarm yaranması və dağılması proseslərinin də inkişafm əsas amillərindən biri olduğu heç kəsdə şübhə doğurmur. Bu mənada, dilləri bu əhatədən kənarda təsəw ür etmək mümkün deyil. Əksinə, çox vaxt dövlətlərin yaranması və dağılması prosesləri dil situasiyalanna təsir edən güclü amillərdəndir. Dillər siyasi, iqtisadi, mədəni və digər səbəblərdən bir-biriləri ilə qarşıhqlı əlaqədə olaraq yaxmlaşa, ya da, bu proseslərin əksinə olaraq müxtəlif səbəblərdən uzaqlaşa bilərlər. Bu proseslər həm dillər, həm də dialektlər arasmda baş verir. Dilçilik ədəbiyyatında birinci halda inteqrasiyadan, ikinci halda isə diferensasiyadan bəhs
edilir. İnteqrasiya prosesləri dilçilikdə konverqensiya, diferensasiya prosesləri isə divergensiya termini ilə də ifadə olunur. Konverqensiya və diverqensiya prosesləri tarixin ümumi axannda müxtəlif istiqamətlərdə və müxtəlif zamanlarda baş verir və bu proseslərin qabaqcadan planlaşdmlması və öyrənilməsi qeyri- mümkündür. Çünki bu proseslər bilavasitə cəmiyyətdə baş verən ictimai- siyasi prosesləri əks etdirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu müxtəlifhklər prinsipcə hər hansı bir dilin inkişafını tam olaraq əks etdirə bilmir. Divergensiya anlayışı əsasən qohum dillərin və yaxud bir dihn müxtəlif dialektlərinin mərkəzdənqaçma prosesləri ilə izah edilir. Amma dihəri divergensiyaya aparan amillərlə yanaşı dillərin konvergensiyasım şərtləndirən amillər
də fəaliyyət göstərir. Konvergensiya anlayışı mərkəzəqaçma proseslərinə aid edilir. Bu prosesləri şərtləndirən amillər müxtəlif dillərin və dialektlərin bir ərazidə birgəyaşamı ilə bağhdır. Çox vaxt bu ərazi eyni bir dövlət quruluşuna aid olur, dillər və dialektlər arasmda uzunmüddətli və intensiv əlaqələr qurulur. Konvergent proseslər həm qohum, həm də qohum olmayan dilləri, onlarm dialektlərini əhatə edə bilər. Onlar ya leksik ahnmalarla məhdudlaşa, ya da daha geniş yayılaraq dil sisteminin struktur quruluşuna təsir edərək onun morfoloji, hətta sintaktik sistemlərini əhatə edə bilər. Dissertasiyanm ikinci fəsli «Dillərarası əlaqələrin dillərin inkişafında
yanmbaşhğı «AlınmaIar» adlanır. A hnm alann araşdmlması əlaqədə olan dillərlə yanaşı, həm də həmin dildə danışan xalqlann dünya tarixində oynadığı rolu öyrənmək üçün mühüm materiallar verir. 13
D ilb r arasmdakı qarşılıqlı əlaqə zamam yaranan müəyyən dəyişikliklər tezliklə özünü leksikada göstərir. Buna görə də dilin lüğət tərkibi təsirə daha tez məruz qalan sahə sayılır. Eyni zam anda o da məlumdur ki, leksikamn bütün təbəqələri xarici təsirə eyni dərəcədə reaksiya vermir. Bir çox dilçilər leksik alınmalan da interferensiya kimi təqdim edir və bu
da öz
növbəsində müəyyən
anlaşılmazlıqla nəticələnir. Y.A.Jluktenkonun fıkrincə, ahnmalar leksik interferensiyanın ən çox yayılmış növlərindən biridir. «Almma nəinki qəbul edən dilin leksik- semantik sistemində müyəyyən dəyişikliyə səbəb olur, həm də dilin digər səviyyələrində-fonetik və qram m atik səviyyələrində interferensiyanın yaranması üçün real əsas olur»'. Bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Düzdür, ahnm alar müəyyən səslərin bir dildən digər dilə keçməsinə səbəb olur, bu da öz növbəsində fonetik səviyyədə ahnmalar üçün əsas rol oynayır. Lakin fıkrimizcə, alınma prosesini bütünlükdə interferensiya halı hesab etmək düzgün olmazdı. Çünki əgər almma prosesi ilkin olaraq norm adan kənaraçıxmadırsa, sonradan bu proses başa çatdıqda alınmanm nəticəsi olaraq dildə yaranan yeni leksik vahid artıq həmin dilin normaları çərçivəsində fəaliyyət göstərir və nitqdə heç də norm adan kənaraçıxma kimi hiss edilmir. Yəni yaranan vahid artıq dilin normasma çevrilir. Söz sadəcə başqa dildən götürülərək işlədilmir. Bu prosesin özü mexaniki deyil və kifayət qədər çətin keçir. Dil xarici elementlərə o qədər də yaxşı münasibət göstərmir. Alınma ilkin mərhələdə dildə müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır, keçdiyi dilin fonetik və qrammatik sisteminə uyğunlaşır. Ancaq bu uyğunlaşma prosesindən sonra dil almma sözü özününküləşdirə və işlədə bilir. Uzun müddətli əlaqə nəticəsində digər dildən müstəqil fonemlər də alına bilər. Lakin alınma fonemlər ya müəyyən bir fonemin (dilin öz foneminin) allofonu olur, ya da bu fonem demək olar ki, bütün hallarda yad dildən alınmış sözlərdə işlənir. Bundan başqa, dilçihkdə morfoloji və sintaktik ahnmalardan da danışdır. Alınmalar baxımından dilin qrammatik quruluşu çox mühafızəkardır. Burada ahnmalarm təsiri yox
dərəcəsindədir. M orfologiyada alınmalar baş
verdikdə bu morfoloji sistemin zənginləşməsinə deyil, sadələşməsinə səbəb olur. Belə hallarda, mənanm morfoloji üsulla ifadəsi leksik yaxud sintaktik üsulla əvəz edilir və bu da morfoloji kateqoriyalann tərkibinin xeyli kasıblaşmasma səbəb olur. 1 )KjıyKTeHKO IO.A. JlHHrBHCTHHecKHe acneKTbi flBya3biHHa. Khcb: Bbima uiKOJia, 1974,176 c.
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|