A y t o r e f e r a t I
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Dillərarası əlaqələrin yaranma səbəbləri»
- «Dillərarası əlaqələr zamanı dildə yaranan müxtəlif kənaraçıxmalar və interferensiya hadisəsi»
adlarını qeyd etmək olar. Lakin tədqiqatlarda əsasən iki dilin müqayisəsinə daha çox fıkir verilmiş, Azərbaycan dilində fars, ərəb, rus alınmaları və onlann form alan geniş şəkildə işlənmişdir. Son illər Azərbaycanda dillərin öyrənilməsi ilə bağlı bir sıra yeni tədqiqatlar da aparıhmşdır. Xüsusi ilə Azərbaycanda yaşayan xalqlann dillərinin sosiolinqvistik vəziyyətinin xarici müəüiflər tərəfindən öyrənilməsi diqqəti cəlb edir. Buna ABŞ-m bir neçə mütəxəssisinin hazırladığı və 2002-ci ildə Texasda nəşr edilən «Studies in languages o f Azerbaijan» (Azərbaycanda dillərin öyrənilməsi) adh fundamental monoqrafıyanı misal göstərmək olar.4 Göründüyü kimi, dillərarası əlaqələr problemi dünya dilçilik tarixində kifayət qədər işıqlandınlmışdır. Bununla belə, bu problem indinin özündə də çətinliyi və çoxaspektliliyi ilə dilçilər arasm da fıkir aynlığma səbəb olmaqda davam edir. Birinci fəslin ikinci yarımbaşhğı «Dillərarası əlaqələrin yaranma
başlayaraq insanlar bir yerdə qalmamış, miqrasiyalar nəticəsində yer üzünə səpələnmişlər. Məhz bu dövrdən - ilk insan yerdəyişmələri, qəbilələr və tayfalar arasında ibtidai əlaqələrdən başlayaraq dillər arasında da müəyyən əlaqələr yaranmışdır. Bu əlaqələri-sosial və dil əlaqələrini bir-birindən ayırmaq olmaz. Məhz cəmiyyət və dil qarşılıqlı olaraq biri digərinin inkişafında katalizator rolunu oynamış, onun inkişafında stimulverici amil olmuşdur. Dilçihk ədəbiyyatında dilin inkişafından damşarkən dildaxili (intralinqvistik) və dilxarici (ekstralinqvistik) amillərdən da'mşılır. Dillərarası əlaqələr məhz dilxarici amihərə daxildir. Bu amillər isə ümumihkdə bütün sosial əlaqələri əhatə edir. Dillərarası əlaqələrin yaranm a səbəblərindən danışarkən ilk növbədə dillərin tarixi inkişaf yoluna nəzər yetirmək və cəmiyyətin inkişafında onun rolunu müəyyənləşdirmək lazımdır. Bildiyimiz kimi, cəmiyyət öz 6M əm m ədov N .X . T alış dilinin şuvi şivəsi. Fill. elm. n a m .... dis. Bakı: 1971, 285 s., M əm m ədov N .X . Dil əlaqələri problem inin tədqiq prinsiplərinə bir baxış // Türkologiya, Bakı: 2000, JNe 1-4, 69-80 s., M əm m ədov N .X . D il əlaqələri və m orfoloji interferensiya (A zərbaycan m ühitində) // T ədqiqlər, Xs 3, Bakı: 2004, s.219-224 7AcjıaHOB A.M. B 3
3 e p
6 a B fl) K a H C K o r o A 3 W K a
c a p y r a M H a 3 M K a M H Ha T e p p H x o p H H A 3
6 aÖ Ä !K aH C K O H CCCP: fln c .... a o k t . (Jjhji. H a y K . B a K y , 1982 3
B.JI. B3aHMOOTHOuıeHHa A3ep6afijpKaHCKoro h
yflHHCKoro a3biKOB. f ln c .... a o k t . (Jihji. HayK , E a K y : 1972, 342c. 4 Clifton J.M. Studies in Languages o f Azerbaijan. Dallas, Texas, USA. Vol. I, 2002, 123p., Clifton J.M. Studies in Languages o f Azerbaijan. SIL Intemational. Dallas, Texas, USA. Vol. n , 2002. 161 p. tarixi inkişafı dövründə 4 əsas ictimai-iqtisadi formasiyadan keçmişdir. İbtidai icma, quldarlıq, feodalizm və kapitalizm quruluşu. Bundan əlavə, bir çox dilçilər sosializm dövrünü də ayrıca bir dövr kimi qeyd edirlər. Amma tarix subut etdi ki, onlar heç də öz fıkirlərində doğru deyillər və sosiolizm bir quruluş kimi yoxdur. Dilləarası əlaqələrin öyrənilməsini stimullaşdıran amillərə dövlətin yaranması və onun dil siyasətini, ticarəti, əhalinin böyük köçlərini və s. səbəbləri aid etmək olar. Son illər miqrasiyalann geniş vüsət alması da bu qism amillərdəndir. Söylənilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, dillər arasında əlaqələr müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər və bu səbəblər ayn- aynlıqda öyrənilməlildir. Dillərarası əlaqələri öyrənərkən həm
sosiolinqvistik, həm etnohnqvistik, həm də psixolinqvistik metodlardan istifadə etmək lazım gəlir. Dillərarası əlaqələrin yaranm a səbəbləri isə daha çox tarixi şəraitlə bağlıdır. Birinci fəslin üçüncü yanmbaşhğı «Dillərarası əlaqələr zamanı dildə yaranan müxtəlif kənaraçıxmalar və interferensiya hadisəsi» adlanır. Dillərarası əlaqələrdən danışarkən, şübhəsiz interferensiya hadisəsini xüsusi ilə qeyd etmək lazım gəlir. «Interferensiya dil təmaslan və ya doğma oLmayan ikinci dilin öyrənilməsi zamanı yaranan ikidillilik şəraitində dil sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində doğma dilin təsiri ilə ikinci dildə baş verən norm adan və sistemdən kənaraçıxma ilə ifadə olunur. İnterferensiya iki dildə damşanın nitqində xarici dilin aksenti kimi təzahür edir. O, sabit (kollektivin nitqinin xarakteristikası kimi) və keçici (kiminsə idiolekti kimi) ola bilər»'. İnterferensiya dilin bütün səviyyələrini əhatə edə bilər, lakin bu hadisə xüsusi ilə fonetikada daha çox hiss edilir (sözün dar mənasında - aksent). İnterferensiyanm əsas səbəbi qarşılıqh əlaqədə olan dillərin müxtəlif sistemli olmasıdır. Bu dillər müxtəlif fonem tərkibli, müxtəlif intonasiya, qram m atik kateqoriyalı olmaları ilə bir-birindən fərqlənirlər. Bütün bu fərqlər interferensiyaya səbəb olan amillərdir. Əcnəbi dil elementlərinin və ya struktur modellərinin ana dilə keçməsi diffuziya hadisəsi adlanır. Diffuziya hadisəsinin baş verməsi üçün ilkin şərait əlbəttə ki, ikidilh insamn bir dildən digər dilə keçməsidir. Diffuziya prosesinin özü iki mərhələyə bölünür: a) interferensiya; b) inteqrasiya. Dildə epizodik olan, ancaq dil əlaqələri nəticəsində yaranan və yayılan hallar interferensiya sahəsinə aid edilir. Artıq innovasiya olmayan, yeni sistemdə ardıcıl olaraq işlənən hallar isə inteqrasiya mərhələsinə aid 1 JlHHrBHCTHHecKHH 3HUHKJioneflHHecKHH cjıOBapb. M.: CoBeTCKaa 3HUHKjroneflHa, 1990, c.198
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|