A y t o r e f e r a t I
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «-miş
- Mı bə Boku şedəm - Mən
- «Konvergensiya və divergensiya»
tələffüzü zamanı azərbaycanlüann nitqində daha qabanq şəkildə meydana çıxır. Məsələn, aşağıdakı sözlərə diqqət yetirək: hərbi, hamam, hasar, həsrət, həkim, həndəsə, həyət, heyva və s. Rus dilində təhsil ahnış və ya ana dili rus dili olan şəxslər bu sözləri aşağıdakı kimi tələffüz edir: xərbi, xamam, xasar, xəsrət, xəkim, xəndəsə, xəyət, xeyva. Çox maraqlı haldır ki, [x] səsi ilə başlanan sözləri isə demək olar ki, çox vaxt (adətən həmişə) rus dilinin fonetikasmda olmamasma baxmayaraq [h] səsi ilə tələffüz edirlər. Xoşbəxt-hoşbəxt, xalis-halis, xarici-harici, xənur-həmir, xəbər-həbər, xəzər-həzər və s. Bu vəziyyətin eyni tərəfini Azərbaycan dilində danışanda müşahidə edirik. Baxmayaraq ki, Azərbaycan dilinin fonetikasmda Ik] və İ4İ səsləri mövcuddur, ancaq danışan şəxsin tələffüzündə biz eyni ilə yuxanda qeyd etdiyimiz vəziyyətin (rus dilinə aid) oxşan ilə qarşılaşınq. Bunun özünü də çox güman ki, psixoloji cəhətdən aydınlaşdırmaq lazımdır. Məsələn, katorqa-qatorqa, okoşka- aquşqa, kartoşka-qartoşka və s.1 Birinci fəslin beşinci yarımbaşhğı «Qrammatik interferensiya» adlamr. Dillər arasında müəyyən əlaqələr yarandıqda dilin digər səviyyələrində olduğu kimi, qrammatik səviyyədə də müəyyən norm adan kənaraçıxma halları baş verə bilər. Dilin bütün səviyyələrində olduğu kimi bu səviyyə də inkişafdan və dəyişikliklərdən kənarda deyil. Bizə elə gəlir ki, morfoloji sistem nə qədər möhkəm olsa belə, ikidilliliyin kütləvi və daimi xarakter aldığı vaxt qram m atik səviyyədə ikinci dilin təsiri ilə müəyyən dəyişikliklər baş verə bilər. Morfoloji səviyyədə şəkilçilərin bir dildən digərinə keçməsinə dair müəyyən faktlar mövcuddur. Azərbaycan dilindəki fars mənşəli sözlərin bir qismi bu dilə həmin mənşəli şəkilçilərlə birlikdə keçmişdir. Məsələn, bisavad, qənddan, namərd, baməzə, həmkar, zərgər, bağban və s. sözlərdəki bi-, na-, ba-, həm-, -dan, -gər, -ban ön və son şəkilçiləri buna nümunə ola bilər. Hətta, bu şəküçilərin bəziləri doğma dihmizin öz sözlərinə də qoşularaq yeni sözlər yaradır. Məs.,
Azərbaycan dihnin təsiri ilə bir sıra dihərdə də müəyyən qram m atik formaların yaranması müşahidə olunur. Azərbaycan ərazisində olan yazısız dillərdə ən çox yayüan türkizmlərdən biri kimi göstərilən «-miş ilə feldən düzəldilən isim+doğma dilin köməkçi feh tiph birləşmələr» buna bariz nümunə ola bilər. Məsələn, saxur dilində qiiy «etmək», ixay «olmaq», aqımış qiiy «yada salmaq», barışmış ixay, «barışmaq», və s. 1 M ehdiyev F .N . A zərbaycan və rus dillərində interferensiya hadisəsi // A zərbaycan-rus ikidilliliyi (elmi əsərlərin tem atik məcmüəsi) Bakı: Bakı U niversiteti nəşriyyatı, 1991, s.86-87 11
Ləzqi dilində: avun «etmək», xun «olmaq», artnuş avun «artırmaq», ezmiş xun «əzilmək» və s. Udin dilində: besun «etmək», baksun «olmaq», baqamiş besun «bəyənmək» azarlamış baksun «xəstələnmək». Xmalıq dilində: kirval «etmək» kuval «olmaq», yapıştırmiş kırval «yapışdırmaq», yaramış kurval «edilmiş» və s. Buduq dilində: yıxar «etmək», ixar «olmaq», işlanmış yıxar «işlədim» işlamış yıxari «işləyir» və s. Talış dilində: karde «etmək», be «olmaq» aldatmış karde «aldatmaq» azmiş be «azmaq» və s. Kürd dilində: kırın «etmək», buym «olmaq», kışxırmış kırın «qışqırmaq», yaşamış buyın «yaşamaq» və s.1 Qram m atik səviyyədə interferensiyadan danışarkən əlbəttə ki, sintaktik səviyyədə də interferensiyaya diqqət yetirmək lazım gəlir. Dillərin sintaktik sistemi xarici təsirə daha gec məruz qalsa da bu səviyyədə də interferensiya hallanna rast gəlmək olur. Sintaksik səviyyədə interferensiya bir dildən digərinə cümlə quruluşunun, sintaktik qaydaların keçməsi misal ola bilər. Bəzən dillərin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı cümlənin strukturu dəyişir, davamlı söz sırası pozulur. Azərbaycan dilinin rus dili ilə uzunmüddətli qarşılıqlı əlaqəsi zamanı bu dildən bizim dilə xas olmayan bəzi cümlə quruluşlan da keçmişdir. Məsələn, Damşır Bakı! və s. Bundan əlavə Azərbaycanda yaşayan xalqlarm bir çoxunun dillərində cümlə quruluşu dəyişərək Azərbaycan dilinə uyğunlaşmışdır. Məsələn, talış dilində artıq cümlə quruluşu tamamilə Azərbaycan dilinə uyğun gəlir. Mı bə Boku şedəm - Mən Bakıya gedirəm. Bu cümlə əslində, Mı şedəm bə Boku olmalıdır. Yəni, tahş dilində də, digər hind - Avropa dillərində olduğu kimi, əwəllər m übtəda-xəbər-ikinci dərəcəli üzvlər cümlə konstruksiyası olmuşdur. Lakin uzunmüddətli qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində indi bu dildə danışanlann demək olar ki hamısı, qəzet və kitablanm n isə böyük əksəriyyəti məhz türk dillərində olduğu kimi, mübtəda-ikinci dərəgcəli üzvlər-xəbər konstruksiyasındadır. Bu sintaktik səviyyədə baş verən norm adan kənaraçıxma hallanna misal ola bilər. Y uxanda söylənilənlər onu göstərir ki, dillərin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı qram m atik səviyyədə də bu və ya digər dildə müəyyən norm adan kənaraçıxma hallan baş verir və bu hallara demək olar ki, bütün dillərdə rast gəlinir. Birinci fəslin altıncı yanmbaşhğı
adlanır. Dillərarası əlaqələrdən damşarkən əlbəttə ki, konvergensiya və 1 A c j ıa H O B A.M. B 3 a H M 0 fle ftc T B H e a3ep6aHn>KaHCKoro a3bma c a p y r H M H a3biKaMH Ha TeppHTopnn A 3 e p 6 aHfl>KaHCKO H CCP: fln c .... a o k t . (Jih ji. H a y K . BaKy, 1982, c.190
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|