A y t o r e f e r a t I

- 

qarşılıqlı əlaqədə  olan iki  dilin,  ikidilli  fərdin  şüuruna təsiri  və iki  dil 

kodunun  dəyişdirilməsi  -   bilinqvizm  və  diqlossiya  məsələlərinin  dil 

təmaslan nəzəriyyəsində rolunu müəyyənləşdirmək.

Tədqiqatın  obyekti  və  predmeti. 

Müxtəlifsistemli  dillər  və  onlann 

fonetik,  leksik  və  morfoloji  vahidləri  tədqiqatm  obyekti,  bu  dillər 

arasındakı əlaqələr problemi isə predmetdir.

Tədqiqatm  elmi  yeniliyi.  «Dillərarası  əlaqələr  və  dillərin  inkişafı 

məsələləri»  mövzusu  Azərbaycan  dilçihyində  ilk  dəfə  olaraq  tədqiqata 

cəlb  olunur.  Dissertasiyada  dillərin  inkişafında  dil  əlaqələrinin  rolu  və 

bu  əlaqələr  nəticəsində  müxtəlif  dillərdə  baş  verən  proseslər  və  onlann 

nəticələri  tədqiq  edilmişdir.  Tədqiqat  işində  dil  əlaqələrinin  dillərin 

inkişafmdakı rolu müəyyənləşdirilmişdir.

Tədqiqatm  nəzəri  və  praktik  əhəmiyyəti.  Tədqiqat  işini  dillərarası 

əlaqələr  probleminə  həsr  olunmuş  elmi  araşdırm alann  davamı  kimi 

qiymətləndirmək  olar.  Tədqiqat  işindən  çıxarılan  nəticələrin  dil 

əlaqələrinin  nəzəri  problemlərinin  öyrənilməsi  üçün  mühüm  əhəmiyyəti 

vardır.

Dissertasiyanın  müddəa  və  nəticələrindən  orta  məktəblərdə  xaricı 

dillərin  öyrənilməsində,  eyni  zamanda,  etnik  tərkibi  zəngin  olan 

Azərbaycan  Respublikasımn  orta  məktəblərində  müxtəhf  xalqlara 

mənsub  uşaqlarm  ibtidai  siniflərdə  Azərbaycan  dilini  mənimsəməsi 

prosesində istifadə oluna bilər.

Tədqiqat  işindən,  dilçilərlə  yanaşı,  eyni  zamanda,  tarixçi,  etnoqraf, 

sosioloq və psixoloqlar istifadə edə bilərlər.

Tədqiqatm  metodları.  Dissertasiya  işində  təsviri,  tipoloji  və  s. 

metodlardan  istifadə  olunmuşdur.  Dissertasiya  işinin  nəzəri  əsasını 

dünya  dilçilərinin  və  nəzəri  dilçilik  mütəxəsislərinin  müddəaları  təşkil 

edir. Tədqiqat işi diaxron və sinxron aspektdə aparılmışdır.

Tədqiqatm  aprobasiyası.  Dissertasiyamn  əsas  tezis  və  müddəaları 

Azərbaycan 

Milli 

Elmlər 

Akademiyası 

aspirantlannm  

elmi 

konfranslannda  məruzə  edilmiş  və  AM EA-nın  nəşrlərində  dərc 

edilmişdir.

Dissertasiyanın  əsas  məzmununu  əhatə  edən  yeddi  məqalə  çap 

olunmuşdur.

Dissertasiyanm  quruluşu.  Dissertasiya  giriş,  iki  fəsil  və  istifadə 

olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

---

DİSSERTASİYAMN MƏZM UNU

Dissertasiyanın  «Giriş»  hissəsində  mövzunun  aktuallığı  və  tədqiqatm 

məqsəd  və  vəzifələri.  elmi  yeniliyi.  nəzəri  və  praktik  əhəmiyyəti,  obyekt 

və predmeti, metodu, aprobasiyası haqqında məluma verilmişdir.

Dissertasiyamn birinci fəsli  «DiUərarası əlaqələrin yaranma səbəbləri və 

onların növləri»  adlanır.  Bu fəsil  6 yanmbaşlıqdan  ibarətdir.  «Dillərarası 

əlaqələr  probleminin  tədqiqi  tarixi»  adlı  birinci  yarımbaşlıqda  dillər 

arasında  baş  verən  əlaqələrin  ümumi  dilçilikdə  müxtəlif  terminlərlə 

ifadəsi, onlann dildəki mövqeyi məsələlərinə toxunulur. Bu zaman həmin 

məsələlərlə  bağh  mövcud  elmi-nəzəri  ədəbiyyat  nəzərdən  keçirilir, 

yürüdülmüş  elmi  mülahizə  və  fıkirlər  təhlil  edilir,  onlara  münasibət 

bildirilir.

Dilçilikdə bu istiqamətin əsasım qoyan Amerika dilçisi Uriel Vaynrayx 

sayılır.  Məhz  onun  «Languages  in  Contact»-Dil  təmaslan,  (New-York, 

1953) əsərinin1 nəşrindən sonra dünya dilçiliyində bu sahəyə m araq artdı. 

Lakin  U  Yaynrayxa  qədər  də  dünya  dilçiliyində  bu  əlaqələrdən  bəhs 

edənlər  olmuşdur.  Bura  Hüqo  Şuhardt2,  German  Paul3,  Boduen  de 

Kurtene4,  L.Şerba5  və  digərlərini  aid  etmək  olar.  Ümumiyyətlə,  keçmiş 

SSRİ-də 

də 

bu 

sahəyə 

m araq 

güclü 

idi. 

Y.D.Deşeriyevin6, 

T.P.ılyaşenkonun7 bu sahədə apardıqlan tədqiqatlar xüsusilə diqqəti cəlb 

edir.  Azərbaycan  dilçiliyində  də  bu  sahəyə  m araq  olmuşdur  və  xüsusən 

nəzəri  dilçiliklə  bağlı  yazılan  əsərlərin  çoxunda  bu  məsələyə  diqqət 

yetirilmişdir. 

Bu 

m ənada 

A.Axundovun8, 

Ə.Rəcəbovun9, 

A .Q urbanovun^N .M əm m ədovun,1 

A.Aslanovun2, 

V.Qukasyanın3

1  BaflHpafix 

y. 

Ü3biKOBbie 

KOHTaKTbi. 

KneB: Bama uiKOJia,  1979,263 c.

2 IUyxapnT 

r. 

H36paHHbie CTaTbH no H3biK03HaHmo.  M.:  H3a-bo hhoctp. jiht..  1950, 292c.

3 riayjib r .   npHHUHnbi HCTopHH 

a3biKa. 

M.: H3fl. 

h h o c t

. 

j i h t

.,  

1960, 500c

4  BoflyeH  fle  KypreH3 

O 

cMemaHHOM  xapaıcrepe  Bcex  H3biK0B  //  H36paHHbie  Tpyflbi  no  oöuıeMy 

ü3biK03HaHHK). 

t

. 

I,  M.:  1963, c.362-372

5  LLlepĞa  JI.B.  H36paHHbie  pa6o™   no  a3biK03HaHHK) 

h

 

(JjoHeTHKe  t.I.M .:  H3a-bo  JleHHHrp.  yH-Ta,

1 9 5 8 ,182c.

6 flemepneB K ).^.  3aKOHOMepHOcra  pa3BHTHH 

h

 

B3aHM0fleftCTBHs a3HK0B 

b

 

CoBercKOM  oöuıecTBe. M.:

Hayıca.  1966,402c.

7 HjibameHKo 

T.n. 

>l3biKOBbie 

KOHTaıcrbi. 

M.:  HayKa,  1970, 205c.

8 A xundov A .A . Ü m um i dilçilik.  Bakı:  M aarif,1988, 272 s.

9  R əcəbov  Ə.Ə .  D il,  şüur,  cəmiyyət,  tarix.  Bakı:  A zərnəşr,  1993,  160  s.,  Rəcəbov  Ə.Ə.  Dilçilik

tarixi.  Bakı:  M aarif,  1987,  538  s.,  Rəcəbli  Ə.Ə.  N əzəri  dilçilik.  Bakı:  N u rlan ,  2003,  515  s., 

R əcəbov Ə.Ə .  Həm zəyeva E .H .  Bilinqvizm problem ləri // Azərbaycan-rus ikidilliliyi.  Bakı:  Bakı 

U niversiteti nəşriyyatı,  1991,  3-10 s.

5  Q u rb an o v   A .M .  Ü m um i  dilçilik  I  cild.  Bakı:  M aarif,  1989,  568  s.,  Q u rb an o v   A .M .  Ümumi 

dilçilik  II cild.  Bakı:  M aarif,  1993,  548 s.

6

---