A y t o r e f e r a t I

Ona  görə  də  morfoloji  alınmaların  istisnalığı  tezisi  müasir  dilçilikdə  öz 

qüwəsini saxlamaqdadır.

İkinci fəslin ikinci yanmbaşiığı «Dillərin ittifaqı» adlanır.  Dil təm aslan 

zamanı  dillərin  bir-birinə  yaxmlaşaraq  ümumi  xüsusiyyətlər  əldə  etməsi 

də dilçilik elmi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

«DiUərin ittifaqı» termini N.S.Trubetskoya məxsusdur və bu nəzəriyyə 

Sandfeld-Trubetskoy  nəzəriyyəsi  adlanır.  İlk  dəfə  N.S.Trubetskoy  dil 

qruplarmı:  1) dil ailələri və 2) dil ittifaqlan kimi təsnif etməyi təklif edir. 

Dil  ittifaqlanna  tipik  nümunə  kimi,  həm  K.Sandfeld 

həm  də 

N.S.Trubetskoy  alban,  bolqar,  yunan  və  rumm  dillərinin  daxil  olduğu 

Balkan dil ittifaqmı göstərirlər1.

«Coğrafi  cəhətdən  qonşu  olan  əhəmiyyətli  dərəcədə  oxşar  sintaktik, 

morfoloji, yaxud fonoloji struktura malik qohum  olmayan (yaxud, yaxm 

qohum  olmayan) dillər qrupu dillərin ittifaqı adlanır»2.

Müasir tədqiqatlara görə,  dil ittifaqı tipli. dillərin inkişafı cənubi -  şərqi 

Asiyamn,  Afrikanm  və  Okeaniyamn  bir  sıra  regionlannda  da 

mövcuddur.

Azərbaycanda  da  dil  ittifaqmm  olması  barədə  fikrə  münasibət 

bildirilməlidir.  Bu ərazidə  də minilliklər boyu  baş verən  mürəkkəb  tarixi 

proseslər  dil  ittifaqı  hadisəsinin  əlamətlərinin  yaranmasma  şərait 

yaratmışdır.  A.  Aslanov  Azərbaycan  ərazisində  dil  ittifaqmmm 

olmadığmı  qeyd  edir.  Lakin  fikrimizcə,  bu  məsələ  ilə  bağh  xüsusi 

araşdırma aparm aq lazımdır.  Bildiyimiz kimi, Azərbaycan ərazisi  əsrlər 

boyu beynəlxalq ticarət yollarmm üzərində yerləşdiyindən və 

zəngin təbii 

sərvətlərə m ahk olduğundan daima qonşu xalqlann və işğalçı 

dövlətlərin 

diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Ona  görə  də Azərbaycan  tarixində 

tez-tez 

böyük  dövlətlərin  hücumuna,  ayn-ayn  tayfalann,  etnik 

qruplann  bu 

ərazidə  məskunlaşmasına  və  eləcə  də  müxtəlif  imperiyalann  köçürmə 

siyasətinə  rast  gəlinir.  Nəticədə,  yerli  -  aborigen  (böyük  ehtimalla  türk 

mənşəli  hesab  olunan)  əhali  ilə  başqa  ərazilərdən  gəlib  məskunlaşmış, 

həmçinin  köçürülmüş  əhali  qaynayıb-qanşaraq  Azərbaycan  xalqmın 

dünya  xalqlan  içərisində  zəngin  dilə,  mədəniyyətə,  dövlətçilik 

ənənəsinə 

malik bir xalq kimi formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

Bu  ərazidə  yaşayan  müxtəhf mənşəli  əhalinin  dillərinin  araşdınlması 

deməyə  əsas  verir  iki,  bu  dillərdə  bir  sıra  ümumi  xüsusiyyətlər 

yaranmışdır.  Bu,  əsasən  özünü  leksik  səviyyədə  büruzə  versə  də,  digər 

səviyyələrdə  də  oxşar  xüsusityyətlərə  rast  gəlinir.  Ən  çox  isə

1  Hepo3HaK 

B.n. 

Ü3tiKOBbie coro3bi// JlHHrBHCTHHeoKaa THnojıoma. 

M.: 

HayKa,  1983, c.  195 

-

  Rəcəbov Ə.Ə.  Dilçilik tarixi.  Bakı: M aarif,  1987, s. 418

---

Azərbaycanda  yaşayan  xalqlann  dillərində  türkizmlərə,  iranizmlərə  və 

ərəbizmlərə  rast  gəlinir.  Məsələn,  tat  dilinin  Lahıc  ləhcəsində  9  saitin 

olduğu qeyd  edilir:  a, ı, o, u, e,  ə, i, ö,  ü.1  Bu eyni ilə Azərbaycan dilində 

olduğu  kimidir.  Bu  faktlar  onu  deməyə  əsas  verir  ki,  Azərbaycan 

ərazisində  xalqlann  uzunmüddətli  birgəyaşamı  və  qarşılıqlı  təsiri  dilin 

fonetikasmdan  da  yan  keçməmiş  və  ikidilillər  öz  danışıqlannı 

asanlaşdırmaqdan  ötrü  iki  ayn-ayn  dilin  deyil,  ancaq  bir  dilin 

artikulyasiya  vərdişlərini  əldə  etməyə  başlamışlar.  Bunun  nəticəsində, 

artıq qeyd etdiyimiz kimi,  nisbətən çətin,  tələffüzün ağırlaşmasma gətirib 

çıxaran  səslər  getdikcə  daha  asan  səslərlə  əvəzlənir.  Məsələn, 

uzunmüddətli  təsir  nəticəsində  udinlərdə  ə,  ü,  ö  saitlərinin  tələffüz 

artikulyasiyasmm yarandığı və bu səslərin udin dilinə keçdiyi qeyd edihr. 

Eyni  zamanda  Azərbaycan  dilinin  uzunmüddəth  təsiri  nəticəsində  udin, 

knz,  budux,  xmalıq dillərində,  ləzgi  dialektlərində,  saxur,  gürcü və  digər 

dillərdə  ab,  ob,  yb  samitləri  yaranmış2,  ləzgi  ədəbi  dihndə  və  onun 

Dağıstandakı  şivələrindən  fərqli  olaraq  Quba  rayon  şivələrində  isə 

saitlərin  ön  cərgə  ə,  ö,  ü  və  arxa  cərgə  o  sırası  meydana  gəlmiş,  dihn 

özünəməxsus səciyyəli səslərindən bəziləri eb, nb, 

33

 aradan çıxmışdır3.

Bundan  başqa,  Azərbaycan  dilinin  təsiri  ilə  bir  çox  dillərdə,  məsələn, 

ləzgi və udin dillərində bu dillər üçün xarakterik olmayan ahəng qanunu 

kimi fonetik hadisə meydana gəlmişdir.

D aha  m araqh  proseslərə  isə,  morfoloji  səviyyədə  rast  gəhnir.  Bir  çox 

dilçilər  tərəfindən  hətta  «toxunulmaz»  sayılan  və  dilin  ən  mühafizəkar 

səviyyələrindən  biri  hesab  edilən morfologiya  da uzunmüddətli  qarşıhqh 

əlaqədə  dəyişikliklər  meydana  gəlmiş,  bəzən  mənşəyini  dəqiqləşdirmək 

mümkün  olmayan  ümumi  xüsusiyyətlər  yaranmışdır.  Azərbaycan 

ərazisində yaşayan xalqlarm diüərində ən geniş yayılan ümumi morfoloji 

əlamət  -mış  şəkilçisi  ilə  yaranan  mürəkkəb  fellərdir.  Lakin  morfoloji 

səviyyədə  bundan  əlavə  də  çoxlu uyğunluqlara  rast  gəlinir.  Məsələn,  -çi 

şəkilçisinə udin (avçi, çöpçi), talış (kəbobçi, həmomçi), tat (qəleyçi, izımçi), 

kürd  (kotançi,  şoqolçi),  ləzgi  (kniçi,  çamarçi)  dillərində rast  gəhnir.  Sifət 

düzəldən şəkilçilər və sifətin dərəcələri ilə bağlı da Azərbaycan ərazisinda 

yaşayan  xalqlann  dillərində  kifayət  qədər  yaxmlaşma  hiss  olunur.

1  H üseynova 

G. 

Lahıc tatlarınm  dili.  Bakı:  N urlan, 2002, s.  15

2  FyKacaH 

B.JI. 

B3aHMOOTHOuıeHHa  A3ep6aHfl)KaHCKoro  h   yflHHCKoro 

m b i k o b .  

^ h c .. ..  

a o k t .  

$hji. 

HayK,  BaKy: 

1972, 

c .l  

15-118

3  Qubatov Ə.B. Azərbaycan və Ləzgi  dillərinin  leksik əlaqələri (Quba rayonu şivələri əsasında) 

Fil.  elm.  nam....  dis. Bakı:  1973,s .142

16

---