A y t o r e f e r a t I

elementlərdən  ibarətdir.  Amma  substrat  almmadan  fərqli  olaraq  dilin 

daha dərin kökləri ilə bağhdır.

Azərbaycan  dilində  də  substrat  izləri  vardır.  Lakin  substratm 

müəyyənləşdirilməsi  olduqca  çətin  məsələdir.  Bir  çox  dilçilər  buna 

toxunsalar  da,  bir  çox  məsələlər  hələ  də  tam   həllini  tapmamış  qalır. 

Azərbaycan  dilində  daha  çox  İran  və  alban  substratm dan  damşılır. 

Substrat  məsələsi  çox  mübahisəlidir  və  bu  məsələ  xalqm  tarixi  və 

etnogenezi  ilə  sıx  bağhdır.  Substratm  tam   əksinə  olan  hadisə  superstrat 

adlnır.  Belə ki,  substrat məğlub olan yerli dildirsə,  superstrat yad ərazidə 

məğlub  olan  gəlmə  dildir.  Başqa  sözlə,  gəlmə  dilin  yerli  dildə  izlərinə 

superstrat  deyihr.  Superstrat  da  substrat  kimi  ilk  olaraq  fonetikada  və 

qram m atikada  özünü  göstərir.  Leksikada  superstrata  az  rast  gəlinir  və 

onu alınmalardan fərqləndirmək çox çətindir.

Superstrat  rolunda  çıxış  edən  dil  yalmz  yeni  gəldiyi  yad  mühitdə 

məğlub  olur,  öz  doğma  mühitində  isə  varlığım  saxlayır.  Məsələn, 

Azərbaycan  dilində  ərəb  və  fars  superstratlarınm  güclü  leksik  izləri 

qalmışdır.  Bura  eyni  zamanda,  dilimizdə  olan  qıpçaq,  monqol 

elementlərini  də  əlavə  etmək  olar.  Çünki  bu  dillərdən  də  oğuz  dillərində 

çoxlu  elementlər  qalmışdır.  Zənnimizcə,  qohum   olmasma  baxmayaraq, 

bunların da superstrat kimi öyrənilməsi məqsədəuyğundur.

Dillərin  çarpazlaşmasında  adstrat  hadisəsi  substrat  və  superstrat 

hadisələrinə nisbətən  daha az əhəmiyyətə mahkdir.  Buna görə də dilçilik 

ədəbiyyatmda  bu  anlayışa  daha  az  şərh  verilmişdir.  «Adstrat  -  (latın 

dilində ad  -yamnda və stratum  - qat,  lay) - xalqlann uzunmüddətli birgə 

yaşamı  və  əlaqələri  nəticəsində  bir  dilin  digərinə  təsirinin  nəticəsi  kimi 

izah  edilən  dil  sistemi  cizgilərinin  mahiyyətidir»>.  Substrat  və 

superstratdan  fərqli  olaraq  adstrat  dillərin  qarşıhqlı  əlaqəsinin  neytral 

növünü  göstərir.  Bu  növdə  bir  dil  tərəfındən  digər  dilin  assimilyasiyaya 

uğraması və bir dilin digərinə əriməsi prosesləri baş vermir.

Bununla  belə,  dillərin  inkişafım  və  dillərarası  əlaqələrin  tədqiqində 

həm  substrat,  həm  superstrat,  həm  də  adstrat  hadisələrinin  xüsusi 

əhəmiyyəti danılmazdır.

İkincici  fəslin  beşinci yanmbaşlığı  «Kodlann  dəvişdirilnıəsi:  BiMtıqvizm 

və diqlossiya» adlamr.

Müasir  dilçilikdə  bihnqvizm  və  diqlossiya  problemləri  xüsusi 

əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  proses  dillərarası  əlaqələrin  xüsusi  formasıdır. 

K odlann  dəyişdirihnəsi  dil  əlaqələrinin  digər  növlərinə  nisbətən  daha

1 JlHHrBHCTHHecKHä 3HUHKJioneflH'iecKHH cjıoBaps. 

M.: 

CoBerCKaa 3HUHKJioneAHsı,  1990, c.19

---

çətin  problemdir.  Bu  artıq  fərdin  iki  dili  ayn  ayrılıqda  beynində 

daşımasıdır.  İnterferensiya qarşılıqlı əlaqələrin ilkin prosesidir və bu vaxt 

ikinci  dili  yenicə  öyrənməyə  başlayan  fərd  yeni  dil  kodunu  hələ  dərk 

etmir  və  bunun  nəticəsində  onun  nitqində  müəyyən  n orm ad an' 

kənaraçıxma  hallan  baş  verir.  K odlann  dəyişdirilməsi  zamam  isə  bu 

proses,  yəni  ikinci  dilin  öyrənilməsi  prosesi  artıq  başa  çatır.  Bu  zaman 

fərd  sərbəst  şəkildə hər  iki  dildə  danışır və  onun nitqində  interferensiya 

hallanna  çox  az  rast  gəlinir.  Qloballaşan  müasir  dünyada  bilinqvizm- 

ikidillilik adi hal alsa da,  onun öyrənilməsi prosesi dilçihkdə hələ də ciddi 

problemlər  yaradır.  Çünki  bihnqvizm  çox vaxt  fərdi  xarakter  daşıyır və 

bəzən  bütöv  bir  toplumu,  cəmiyyəti,  müəyyən  bir  ərazini  əhatə  edir.  Bu 

m ənada  kodlann  dəyişdirilməsi  prosesini  öyrənmək  üçün  həm  sosioloji, 

həm psixoloji, həm də linqvistik m etodlardan istifadə etmək lazım gəlir.

Hər  bir  bilinqv  gündə  bir  neçə  dəfə  dilini  «dəyişməli»  olur,  çünki 

şəraitdən asıh olaraq bilinqv bir dildən digərinə keçmək məcburiyyətində 

qalır. Məhz bu halda dil kodlannın dəyişməsi halı baş verir.  Bəzi dilçilərə 

görə,  bilinqv  iki  dildən  birində  daha  çox  damşırsa,  bu  onun  ana  dili 

hesab  olunmalıdır.  Əslində  isə  hər  hansı  bir  dildə  çox  damşmaq  və  ya 

ona yaxşı bilmək hələ o dilin ana dili olduğuna dəlalət etmir.  Bu indvidin 

sosial  şəraitindən  daha  çox  asılıdır.  Məsələn,  əgər fərd  mühacirdirsə,  və 

ya yerli azsaylı xalqa mənsubdursa,  o məktəbdə və digər ictimai  yerlərdə 

doğma  dih  ancaq  məişət  səviyyəsində  öyrənirsə  bu  dildə  aydm  danışa 

bilməyəcək.  Beləliklə,  onun  üçün  birinci  dil  əlbəttə  ki,  onun  doğma 

olmayan dili olacaq.

Butün  bunlarla  yanaşı,  diqlossiya  anlayışının  da  dilçilikdə  daşıdığı 

mənam  izah  etmək  lazım  gəhr.  İlk  dəfə  bu  termin  N.  Ferqisson 

tərəfindən  izah  edilmişdir.  O,  bu terminlə eyni dilin müxtəhf formalannı 

bilən  adamı  nəzərdə  tutm uşdur.  M araqlı  cəhətlərdən  biri  də  budur  ki, 

bilinqvizmdən  fərqli  olaraq  diqlossiya  hətta  sosial  iearxiyanm  yüksək 

pilləsində də tam  olaraq itmir, sadəcə onun formaları dəyişir1.

Bilinqvizmlə yanaşı dilçilik nöqteyi-nəzərindən  diqlossiya  probleminin 

də  əhəmiyyəti  böyükdür.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  bilinqvizmlə 

müqayisədə  daha  asan  hadisə  olan  diqlossiyaya  dilçilik  ədəbiyyatında 

daha  az  yer  aynlıb.  Diqlossiya  fərdin  bir  dilin  müxtəlif  alt  sistemlərini 

bilməsidir.  Diqlossiya  da  bilinqvizm  kimi  mürəkkəb  hadisədir.  Burada 

da sosioloji,  psixoloji və hnqvistik amillər üst-üstə düşür və bütün bunlar 

bir  dil  hadisəsini  yaradır.  K odlann  dəyişdirilməsi  prosesi  dil  əlaqələri

1 IIlBeMuep A.O. 

HnKOJibCKHfi 

JI.B. BBeaemıe 

b

 

coıjHOjiHHrBHCTHKy. 

M.: Bbicıu. 

niKOjıa, 

1978, c.120

22

---

nəzəriyyəsi  üçün  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir,  çünki  artıq  qeyd  etdiyimiz 

kimi,  dil normasından kənara çıxma hallan da  (interferensiya) məhz bu 

prosesin məntiqi nəticəsidir.  Yəni indvid tam  bilinqvə çevrilənə qədər bu 

proses davam edir.

N Ə T İ C Ə

Tədqiqat zamanı aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir:

1.Dillərin  inkişafında  iki  əsas  amil  mövcuddur  dildaxili  və  dilxarici 

amillər.  Dillərarası  əlaqələr  və  onlann  nəticələri  dilin  inkişafımn  xarici 

amillərini təşkil edir.

2. Dillər  arasmda  baş  verən  bütün  mövcud  əlaqələrin  «dillərarası 

əlaqələr»  termini  ilə  ifadəsi  daha  münasibdir.  Çünki  bu  termin  dil 

əlaqələrini bütövlükdə ifadə edə bilir.

3.Dillərarası 

əlaqələr 

dedikdə 

həm 

eyni 

sistemli, 

həm 

də 

müxtəlifsistemli  dillər  arasında  baş  verən  bütün  mövcud  əlaqələr  və 

onlann nəticələri nəzərdə tutulmalıdır.

4. Diüərarası əlaqələrin ilkin forması olan interferensiya fərdin yeni bir 

dillə tanışhğı zamam  onun nitqində baş verən norm adan kənaraçıxma -  

aksent kimi təzahür edir.  Interferensiya daha çox fonetikada təzahür etsə 

də, qrammatikanm digər səviyyələrində də bu hadisəyə rast gəlinir.

5. Dillər  arasındakı  əlaqələr  üzün  müddət  davam  etdikdə  dil 

normasmdan  kənaraçıxma  hadisələrinin  bəziləri  norm aya  çevrilir  və 

dildə  vətəndaşlıq  hüququ  qazanır.  Məhz  bu  zaman  dildə  olan  yad 

elementlərə  alınma  deyihr.  Almmalar  interferensiyadan  fərqli  olaraq 

daha  çox  leksikada  özünü  göstərir.  Uzunmüddətli  və  daimi  qarşüıqlı 

əlaqələr  zamanı  dilin  daha  möhkəm  sayüan  fonetik  və  morfoloji 

səviyyələrində də almmalara rast gəlinir.

6. Müxtəlifsistemli  dillərin  uzunmüddətli  qarşılıqh  əlaqəsi  zamanı  bu 

dillərin hər birində müəyyən  oxşar əlamətlər meydana gəlir və,  bəzən bu 

xüsusiyyətlərin hansı dilə aid  olduğunu müəyyənləşdirmək olduqca çətin 

olur və yaxud ümumiyyətlə mümkün  olmur.  Bu vəziyyət  dil ittifaqı kimi 

qəbul edilməlidir.

7.Diüərin  ittifaqı  konvergent  münasibətlərin  nəticəsidir.  Dildə 

konvergent  münasibətlərlə  yanaşı  divergent  münasibətlər  də  baş  verir. 

Dillər  qarşıhqlı  əlaqədə  olarkən  ümumi  xüsusiyyətlər  əldə  etdiyi  kimi, 

buna əks olan proseslər də baş verir.  Belə ki,  dillər inkişaf etdikcə əwəlki 

qohum   dillərldən  getdikcə  daha  çox  aynlır.  Bu  da  divergent 

münasibətlərin  nəticəsidir.  Azərbaycanda  dil  ittifaqı  olmasa  da 

konvergent münasibətlər geniş inkişaf etmişdir.

---

8.  Dillərin  qarşılıqlı  təsirinin  nəticəsi  geniş  mənada iki  şəkildə təzahür 

edh:  a)  sözün  geniş  mənasında  alınmalar  və  b)  bütövlükdə  dilin 

dəyişməsi.  Dillərin  dəyişməsi  prosesi  də  özünü  iki  halda  göstərir:  I. 

Təmasda  olan  dilləri  təmsil  edən  etnik  qruplardan  biri  tam  

assimlyasiyaya  uğrayaraq  öz  dihni  itirir  və  bu  zaman  ikinci  dildə 

müəyyən  izlər  saxlayır;  II.  Dil  tam   mənimsənilmir  və  nəticədə  qarışıq 

dillər  -   kreol  və  picinlər  yaranır.  Picin  leksikasımn  90%  -dən  çoxunu 

almma  sözlər təşkil  etsə  də,  qram m atik  quruluş  yerli xalqa  məxsus  olur. 

Picinlərin  əsasmda  kreol  dihər  yaranır.  Picinlərin  kreohara  çevrilməsi 

prosesi kreollaşma adlamr.

9. Dillərarası 

əlaqələrin 

son 

nəticələrindən 

biri 

də 

kodlann 

dəyişdirihnəsidir.  K odlann  dəyişdirilməsi  iki  form ada  təzahür  edir: 

Bilinqvizm  və  diqlossiya.  Bihnqvizm  iki  müxtəlif  dili  eyni  zamanda 

mənimsəməkdirsə, diqlossiya bir dilin iki dialektinin daşıyıcısı olmaqdır.

Disscırtasiyanın  əsas  məzmunu  aşağıdakı  məqalələrdə  öz  əksıni

tapmışdır:

1. Dillərarası  əlaqələrin  yaranm a  səbəblərinə  dair  /  Tədqiqlər.  Bakı: 

Nurlan, 2004, JN9İ, s.27-39

2.  Dillərarası  əlaqələr  probleminin  tədqiq  tarixi  /  Elmi  axtarışlar 

(fılologiya, tarix, incəsənət). XIV toplu Bakı: Səda, 2005, s.l 14-124

3. Dillərarası  əlaqələr  zamanı  dildə  yaranan  müxtəlif kənaraçıxmalar 

və  interferensiya  hadisəsi  /  Dilçilik  məsələləri.  Bakı:  Nurlan,  2005,  JV°3, 

s.220-230

4. Konvergensiya  və  divergensiya  /  Elmi  axtanşlar  (fılologiya,  tarix, 

incəsənət). XV toplu. Bakı: Səda, 2005, s.  314-320

5. Kodlarm   dəyişdirilməsi  və  onlann  dillərarası  əlaqələrin  inkişafında 

rolu / / Tədqiqlər. Bakı: Nurlan, 2007, JS°1, s.81-86

6. Dillərararası əlaqələr zamanı dilin qrammatik səviyyəsində baş verən 

norm adan  kçənaraçıxmalar və  interferensiya  hadisəsi  /  Tədqiqlər.  Bakı: 

Nurlan, 2007, JV°2, s.90-98

7.Fonetik  interferensiya  /  Bakı  Universiteti.  Dil  və  ədəbiyyat.  Bakı: 

BDU-nun nəşri, 2007, N° 6(60), s.60-62

24

---

reöflapoB P.A.

M e m > H 3k iK O B b ie   OTHO uıeHH H  h   ja a a M H   p a 3BHTHfl  H3 b iK »

P E 3 K) M E

/]|H ccepTau,H O H H aa 

paöoTa 

n o c B a n ı e n a   (jjopM aM   M e acb « 3biK0 BHX  o t -  

H om eH H H   h   h x   p o jiH   b   p a 3BHTHH  H3MK0 B.  B  

p a ö o T e  

B n e p B b ie  

B 

a 3e p 6 aHfl>KaHCK0 M  33bIK03HaHHH  HCCJieayiOTCH  pOJIb  5r3bIKOBbIX  B3aHMO- 

OTHOUieHHH  B  p a 3BHTHH  H3HKOB,  npOH eCCbl,  npOHCXOflHIHHe  B  p a 3JIMMHbIX 

H3bIKaX  n o f l  BJIHHHHeM  yKa3aHHbIX  B3aHMOOTHOHieHHH,  H  HX  p e 3yjIbTaTbI.

B  

n o c n e flH H e  

ro flb i 

b

 

c o B p eM eH H o n  

jiHHrBHCTHHecKOH 

reopHH 

npoSjıeMa 

H3biKOBbix 

KOHTaKTOB 

HccjıeayeTca 

KaK 

OTflejibHoe 

jiHHrBHCTHHecKoe  HanpaBjıeHHe.  H  

zıo 

ch x   nop  n o  ə to h  

npo6jıeMe 

npoaonacaeT  ocTaBaTbca  uejibiti 

p n j ı

  cnopHbix  h  HepemeHHbix  BonpocoB. 

IloəTOMy  HacToamaa  HccnejıOBaTeJibCKaa  paöoTa  npnoöpeTaeT 

ocoöyıo 

aKTyanbHOCTb.

flH c c e p T a H H O H H a a   p a Ğ O Ta  

c o c t o h t  

h

3

 

BBe/ıeHHsı, 

a b v x  

ra a B , 

3

aK jııo H e H H a   h   c n n c K a  

H cn0Jib30B aH H 0H  JiH T ep aT y p b i.

B o   « B B e a e H H H »   oöocH O B biB aıO T ca  aKTyajibH OCTb  TeM bi,  e e   H a y n H a a  

HOBH

3

H a,  Te o p e T H n e c K a a   h   n p a K TH H e c K a a  

3

H a n H M O C Tb ,  ^ a ıO T c a   CBeaeH H a  o  

HeJiH  h   s a a a n a x ,  o ö b e K Te ,  H CTO H H H K ax  h   M C T o a a x   H c cjıe flO B a H H a , 

0 6  

a n p o ö a ıiH H   h   C T p y K T y p e   p a ö o Tb i.

B   nepB O H   r n a B e   -  « n p H H H H b i  3a p o a c a e H H a   M ex cb a3biKOBbix  o t h o -  

uıeH H H   h   h x   BH flw »  paccM aT p H B aıO T ca 

HCTopna 

H ccjıe/ıoB aH H H  

npoöJieMbi 

Me>Kba3bIKOBbIX  OTHOUieHHH, 

npH H H H nbl  CKJiaHblBaHHa  Me>Ka3bIKOBbIX 

OTHOHieHHH,  npOH eCCbl  HHTep

HeHHH,  B0 3 HHKaK)LHHe  B  a 3bIKaX. 

H cC Jie/iyiO T C a  TaK>Ke  p a 3HOBHÜHOCTH

H H Tep4)epeH H H H ,  n p o u e c c b i   KOHBepreHHHH  h  jın B e p reH H H H .

B T o p a a  

r jıa B a  

n o c B a m e H a  

p o jiH  

M O K b a sb iK O B b ix 

o t h o i h

6

h h h  

b 

p a 3BHTHH 

a

3

biKOB. 

B  

zıaHHOH 

r a a B e  

p a c c M a rp H B a ıo T c a  

n p o u e c c b i  

B

0 3

H H K H

0

BeHH a 

3aHMCTBOBaHHH, 

a

3

biK OBbix  cok>

3 0

b, 

a   TaKHce  CM ema.HHbix 

H

3

bIKOB, 

B  HaCTHOCTH,  IIH

JI'/K

lI

HHCKO

T

O  H  KpeOJIbCKOrO. 

IlOCJIOKHBaiOTCaH 

HHTepecHbie 

a B jıeH H a 

oÖJiacTH 

c'M em eH H a  a

3

biKOB 

h   n e p eK JH o n e H H a  

ko/iob, 

6 HJIHHrBH3M a 

H 

flHrjIOCCHH.

B 

« 3 aKJHOHeHHH»  o ö o ö m a ıO T c a   0 CH0 BHbie  nojıo>K eH H a 

h

 

BbiBOflbi 

HCCJieflOBaHHa.

25

---

Haydarov R.A.

S U M M  A R Y

Language relations and task of  language development

The  Dissertation  work  is  devoted  to  the  forms  of  interllanguage 

relations  and  their role  in the  development  of languages.  For the  first  time 

in  the  Azerbaijan  linguistics  the  role  of  interllanguage  relations  in  the 

development  of languages, the processes  going in  various  languages under 

the influence of specified mutual relations and their results  are investigated 

in this research.

Recent  years,  problems 

on  language  communication  are 

investigated  as  a  separate  linguistic  trend  in  modern  theory  of  the 

linguistics.Though  there  are  many  moot  points  in  this  theory.  From  this 

point view, this thesis has very important sense.

This  thesis  consists  of  introduction,  two  chapters,  conclusion  and 

literature.

Traditionally,  actuality  of the  theme,  scientifıc  novelty,  theoretical 

and  practical  significance  of  the  investigation  are  settled  down;  the  aim, 

problems,  object,  origin  and  method  of  investigation  are  defined  in  the 

introduction.

In  the  first  chapter,  named  “The  reasons  of  creation  of 

interlanguage  relations  and  their  types”,  investigation history  of problems 

on  interlanguage  relations,  the  reasons  of  creation  of  interlanguage 

reletions,  interference  process  and  different  kind  of declines  in  languages 

are examined.

The second chapter is devoted to the role of interlanguage relations 

in  development  of languages.  In  this  chapter,  process  of owning,  language 

unions,  mixture  of  languages  such  as  Pidgin  and  Creole  languages  are 

considered. Facts in the mixture of the languages are given and codes arisen 

during bilingualism and diglossia are defıned.

The main  situations  and  views  on  investigation are  generalized 

in the conclusion.

26

---

Sifariş Ns 25; tiraj  100 

«MBM» mətbəəsində 

çap olunmuşdur

---

HAI^HOHAJIBHAİI AKAflEMHH HAYK A3EPEAHÄ5KAHA HHCTHTYl

Ä3EIK03HAHHH 

h m

. 

HACHMH

| ta E S B a  

*■. 

' 

r \ ı m W

S S S S S S S S B

Ha 

n p a B a x   p y K o n n c H

PACHM  APHO) orjibi TEH ^A PO B

iVj

e>KbH3 blK O B  1,1 e   O TH OffleH HH  H  3 aA a H H   p a iB H T H H   H J H K a

10.02,19-TeopHH M3tiKa

A B T O P E O > E P A T

Ä H C cepTaH H H   H a  c o H C K a m ıe   y q e H o f i  c T e n e H H   K a m jH /ıa T a  

(J>HJiojıorHHecKHX HayK

E A K Y  -2008