insanlardır (“Səs” qəzeti), "Yalmz çeçenlərin həlak olması məni
sevindirir (“Müsavat” qəzeti) və s. Bundan başqa, qəzetlərin
səhifələrində elə ifadələrə, elə cümlələrə rast gəlirsən ki, adam
həmin yazım oxumağa heyfslənir... Məsələn, "Hətta məlumata
görə, AXCP-nin sədr əvəzi Əli Kərimovun hədyan yazılmış
məktubunu qoltuğuna vurub, İlyas İsmayılovun yamna gedən Cə
mil Həsənli ADP-çilər tərəfindən döyülüb söyülərək, geri qay
tarılıb (“Səs” qəzeti). Ədəbi dilimizin müasir səviyyəsinə nisbə
tən ağır üslubda yazılmış bu cümlədə bir neçə fikir öz əksini tap
mışdır:
Birincisi, “Hətta məlumata görə, AXSP-nin sədr əvəzi Əli
Kərimovun hədyan yazılmış məktubu..." rəsmi idarələr arasın
dakı yazışma mədəniyyətinə görə, bir müəssisənin digərini hə
dələməsi qeyri etnik norma sayılır...
İkincisi, "Cəmil Həsənlinin AXCP-nin sədr əvəzi Əli Kəri
movun məktubunu qoltuğuna vurub İlyas İsmayılovun yamna
getməsi ..."
Üçüncüsü, "İlyas İsmayılovun yanma gedən Cəmil Həsənlinin
ADP-çilər tərəfindən döyülüb söyülərək geri qaytarılması..."
Yuxandakı cümlədə ifadə olunan "hədyan yazılmış məktub",
"döyülüb söyülərək geri qaytarılma" görəsən hansı etik normaya
görə, mətbuat səhifələrinə çıxarılmışdır.
Budumıu müasir mətbuatımızın mədəni səviyyəsi?...
Yuxanda deyilənləri nəzərə alaraq belə nəticəyə gəlmək olar
ki, bütün ziyalılarımız, o cümlədən də dövri mətbuat işçiləri
əməkdaşlıq etdikləri qəzet və jurnalların səhifələrində özünə yer
tapan hər bir terminin və sözün məna çalarına diqqətlə yanaşmalı,
onların düzgün yazılmasına və ümumişlək xarakter daşımasına
sey göstənnəlidirlər. Axı, oxucuların əksəriyyəti mətbuatda ya
zılan hər bir sözü özü üçün nümunə götürür. Nümunələrdə isə
şaşqınlıq və çoxvariantlılıq olmamalıdır...
212
"Türk balası heç vaxt razı olm az ki,
ana dilinə xəyanət etsin... M illətin dilini
bilm əm iş onun dərdinə dava etm ək
çətindir".
N. Nərimanov
13. EFİR VERİLİŞLƏRİNİN
DİLİ HAQQINDA QEYDLƏR
B İR İN Cİ M Ə QA L Ə
Müasir ədəbi dilimizin təkmilləşməsində, səlişləşmə-
sində və zənginləşməsində kütləvi məlumat vasitələrinin, o
cümlədən televiziya və radio verilişlərinin do müəyyən də
rəcədə payı və ya rolu vardır,-desək heç də, səhv etmərik.
Çünki televiziya vo radio jurnalistləri, demək olar ki, hor
gün ölkənin ayrı-ayrı bölgələrində olur və bilavasitə xalqla
yaxından təmasda və ünsiyyətdə olurlar. Bu ünsiyyət pro
sesində isə jurnalistlər istər-istəməz xalqımızın tarixən ya
ratmış olduğu müxtəlif terminlər, termin səciyyəli sözlər və
ifadələrlə rastlaşır, yaxud lüğəvi xarakter daşıyan yeni-yeni
sözlər eşidir, oıılann ifadə etdiyi məna çalarlarmı mənim
səyir və onların müəyyən hissəsini həm şifahi, həm də
yazılı ədəbi dilimizə gətirirlər. Bu baxımdan yanaşıldıqda,
son onilliklərdə əvvəlki illərə nisbətən televiziya və radio
verilişlərinin dili müəyyən dərəcədə inkişaf etmiş, təkmil
ləşmiş və zənginləşmişdir. İndi, demək olar ki, yazılı ədəbi
213
dilimiz kimi, radio və televiziya verilişlərinin dili də ən sadə
fikirləri də, ən mürəkkəb mətləbləri də ifadə etmək səviy
yəsinə yüksəlmişdir.
Kütləvi məlumat vasitələri ümumxalq üçün nəzərdə tu
tulduğuna görə, onun dili də hamının başa düşəcəyi, hamı
nın eyni dərəcədə anladığı səlis və aydın bir dil olmalıdır.
Başqa sözlə desək, efir verilişlərinin dili ədəbi dilimizin
ümumişlək xarakterinə və üslubuna uyğun olmalıdır. Şifahi
ədəbi dilimizin müasir mərhələdə inkişafını istiqamətlən
dirən radio və televiziya verilişlərinin dili özünəməxsus sə
ciyyəvi xüsusiyyətləri ilə hamıya örnək olmalıdır. Xalqımız,
xüsusilə gənclərimiz şifahi ədəbi dilin normalarını və
ahəngdarlığını yalnız vo yalnız radio və televiziya veriliş
lərindən öyrənməli və ondan nümunə götürülməlidirlər. Bu
mənada radio və televiziya jurnalistləri və diktorları dili
mizin orfoepik normalarına və tələffüz qaydalarına dərindən
yiyələnməlidirlər. Ancaq bəzi diktorların və ya aparıcıların
çıxışlarında biz bunları gönnürük...
Radio və televiziya öz verilişlərində efirdə səslənən mət
nin məzmunu ilə yanaşı, şifahi ədəbi dilin orfoepik norma
larını, onun düzgün tələffüz qaydalarım, intonasiya, vurğu,
məntiqi vurğu fasilə və s. əsas götürməlidir. Bu normalar şi
fahi ədəbi dilin, demək olar ki, əti və canıdır. Məlumdur ki,
efirdə səslənən hər bir mətnin məzmunu öz əksini canlı şəkildə
yalnız həmin mətnin ahəngdar ifadəsində tapır. Belə olduqda,
mətnin məzmunu da, ahəngdarlığı da dinləyicilərdə xoş
təəssürat yaradır və daha yaxşı mənimsənilir. Bəzən isə, efir
verilişlərinin dilində bu normaların pozulmasına rast gəlirik...
214
Məsələn, Azərbaycan televiziyasının müxtəlif proqram
larının verilişlərində "spiker", "Musiqi informasiya proqra
mı ", "Səhər informasiya xidməti", "Cənab Ukrayna Respub
likasının Prezidenti Leonid Kuçma!" kimi ifadələr efirdə
tez-tez səslənir. Bu ifadələri eşidən dinləyicilərə bir anlığa
belə gəlir ki, bu "gəlişi gözəl" ifadələrdə dilimizin zəruri tə
ləblərinə lazımi məhəl qoyulmuşdur. Lakin həmin ifadə
lərin məzmununa və dilimizin nitq tələblərinə dərindən nə
zər saldıqda aydm olur ki, bu ifadələr istər elmi, istərsə də
məntiqi baxımdan dilimizin daxili inkişaf qanunlarına uyğun
şəkildə işlədilməmişdir...
"Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasf'nda deyilir:
"Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi öz iş qayda
sını müəyyən edir və Milli Məclisin müvafiq orqanlarım ya
radır, o cümlədən öz sədrini və onun müavinlərini seçir..."
(Maddə 92). Lakin radio və televiziya proqramlarının icti
mai-siyasi məzmunlu verilişlərində çox fəal şəkildə "Milli
Məclisin sədri" əvəzinə "Milli Məclisin spikeri" ifadəsi iş
lədilir. Bu da, hər şeydən evvəi, Konstitusiyamıza və ədəbi
dilimizin qanunlarına biganəlikdən irəli gəlir...
İndi də "Musiqi informasiya proqramı" ifadəsinə nəzər
salaq. Birincisi, bu proqram adi musiqi proqramından o qə
dər də fərqlənmir. Bu proqramın belə adlandırılması nə
musiqimizin, nə də ədəbi dilimizin inkişafı üçün heç bir
əhəmiyyət kəsb etmir. Bu ifadə zahiri cəhətdən nisbətən
ahəngdar səslənsə də, dilimizin daxili inkişaf qanunları ba
xımından düzgün işlədilməmişdir. Çünki "musiqi" sözü "in
formasiya" sözünün təyini vəzifəsində çıxış edə bilmir (ma
215
Dostları ilə paylaş: |