"Elə adamlar axtarın ki, onlarla söh
b ət yaxşı kitaba bərabər olsun, elə k i
tablar da axtarın ki, m ütaliəsi filosof
larla söhbətə dəysin".
Ə.H. Bəhmənyar.
12. MƏTBUATIMIZIN DİLİ HAQQINDA
QEYDLƏR
Ədəbi dilimizin təkmilləşməsində və gıındən-günə zən
ginləşməsində kütləvi məlıımat vasitələrinin, o cümlədən dövri
mətbuatm-qəzet və jurnalların böyük rolu vardır. Çünki dövri
mətbuat işçiləri hər vaxt xalqla ünsiyyətdə olur və bu ünsiyyət
zamanı ayrı-ayn bölgələrdən istər-istəməz iqtisadiyyat, siyasət,
mədəniyyət və məişətlə əlaqədar olan bir sıra sözləri öz yazı
larında, reportaj və oçerklərində işlədir və beləliklə də, həmin
sözləri ədəbi dilimizə gətirirlər. Əlbəttə, ləhcələrdən alınmış bir
qrup sözlər, ifadələr, termin səciyyəli və yaxud lüğəvi xarakter
daşıyan yeni sözlər kor-koranə yox, həm şifahi, həm də yazılı
ədəbi dilimizin normalarına uyğunlaşdırılaraq mətbuat səhifə
lərinə yol tapmalıdır. Şübhəsiz ki, bu sahədə jurnalistlərdən usta
lıq və bacanq tələb olunur. Odur ki, hər bir jurnalist dilimizin
həm orfoepik, həm də orfoqrafik normalarını dərindən bilməlidir.
Bu baxımdan yanaşıldıqda son onilliklərdə əvvəlki dövrlərə nis
bətən dövri mətbuatımızın dili xeyli dərəcədə inkişaf etmiş, tək
milləşmiş və səlisləşmişdir. İndi, demək olar ki, ədəbi dilüniz
kimi kütləvi məlumat vasitələrinin-qəzet və jurnalların dili də, ən
sadə fikirləri də, ən mürəkkəb mətləbləri də ifadə etmək səviy
yəsinə yüksəlməlidir.
204
Mətbuatın dilində isə yazılı ədəbi dil üçün səciyyəvi olan
orfoqrafıya və yaxud düzgün yazı qaydalan, üslubi və leksik nor
malar, mətndə öz əksini tapan və məzmuna daha münasib olan
terminlərdən, termin səciyyəli və ümumişlək sözlərdən lazımi
çəviyyədə istifadə edilməsi vacibdir. Başqa sözlə desək, mət
buatda dərc olunan mətnin məzmununun müasirliyi və aktuallığı
onun dilində də öz əksini tapmalıdır. Bu baxımdan mətbuatın dili
də hamı üçün adi kəndli və fəhlə, az savadlı və ortasavadlı, ali
təhsilli mütəxəssis və alim üçün eyni dərəcədə başa düşülən,
anlaşılan bir kütləvi üslubda olmalıdır. Təssüf ki, bəzən belə-
olmur. Bəzi qəzet və jurnalların səhifələrində elə yazılara rast
gəlirik ki, onlar nə üslubi, nə də lüğət tərkibi etiban ilə başa dü
şülən olur. Məsələn, qəzetlərin səhifələrində "istehsal birliyi" və
"istehsalat birliyi" kimi ifadələrə tez-tez rast gəlirik. Bu ifadələr
əksər hallarda bir-birinin sinonimi və ya paraleli kimi işlədil-
mişdir.Hətta, bir yazının özündə belə bu ifadələr beş altı dəfə
təkrarən bir-birinin eyni kimi işlədildiyini müşahidə etmişik.
Əlbəttə, "istehsal birliyi" və "istehsalat birliyi" ifadələrinin bir-
birinin sinonimi və ya paraleli kimi işlədilməsi nə məzmun, nə də
məntiqi baxımdan düzgündür. Çünki, "istehsal-hasil etmə", hazır
lama, əldə etmə; "istehsalat-sənaye müəssisəsi, fabrik, zavod,
karxana" və s. mənalarında işlədilir. /Bax: Azərbaycan dilinin
izahlı lüğəti, II cild, Bakı, 1980, səh.428/. Başqa sözlə desək,
istehsal məhsul hasil etmək prosesi mənalarını bildirir. Mətndə
isə söhbət açmaq olar. Yəni, daha dəqiq desək, istehsalat sahə
lərinin - zavodların, fabriklərin və s. birliyindən başqa sözlə,
məhsul hazırlayan, məhsul buraxan müxtəlif müəssisələrin və ya
obyektlərin birliyindən danışmaq olar. Deməli, "birlik sözü
istehsala" yox "istehsalata" aid edilə bilər.Bu mənada “istehsal
birliyi” yox, "istehsalat birliyi" ifadəsinin işlədilməsi dəqiqdir.
Yaxud qəzetlərin birində oxuyuruq: "Burada iki bir bloklu bir
bina tikiləcəkdir". Qəzet səhifələrindən götürdüyümüz bu cümlə
205
də üslubi baxımdan qüsurludur. Birincisi, dilimizdə miqdar
saylan bildirən "iki və bir" sözlərinin yanaşı işlədilməsi qeyri
mümkündür. İkincisi, dilimizdə təyin, təyin etdiyi sözdən ə w ə l
gəlir. Bu cümlədə
isə təyin təyin etdiyi sözün əvvəlində
gəlməmişdir. Yəni, "iki" sözü bina sözünün əvvəlində yox, "bir
sözünün əvvəlində işlənmişdir. Üçüncüsü, dilimizin sintaktik qa
nunlarına görə, miqdar sayı bildirən sözlər bir-birinin təyini ola
bilməz. Bu cümlədə isə "iki" sözü "bir" sözünün təyini vəzifəsin
də verilmişdir. Dördüncüsü, bu cümlədəki "iki" sözü "bir" sözü
ilə yox, bina sözü ilə əlaqədardır. Buna görə də, bu cümlədə "iki"
sözü "bina" sözündən ə w ə l gəlməli və onu təyin etməlidir. De
məli, yuxarıda qeyd edilən cümlə əsimdə belə olmalıdır: "Burada
hərəsi bir bloklu iki bina tikiləcəkdir".
Müasir dövri mətbuatın əməkdaşlarının mükəmməl jurnalis
tika təhsili olmadığı üçün, onların nəşr etdikləri qəzet və jurnal
ların səhifələrində istər məzmunca, istər üslubi cəhətdən, istərsə
də orfoqrafıya və poliqrafiya mədəniyyəti baxımından böyük qü
surlara yol verilir. Mosələn, "Millət" qəzetində belə bir cümlə
verilmişdir: "E.Memmədov gürcü məntiqlə danışır..." Məlumdur
ki, məntiq heç bir etnik və ya milli xarakter daşımır. Deməli bu
cümlədə "gürcü" sözü əvəzinə "güclü sözü" olmalı imiş.
Bir neçə kəlmə də qəzetlər haqqmda. Bəzi qəzetlər digər-'
lərinə nisbətən oxunaqlığı, auditoriyası, poliqrafik mədəniyyəti
ilə fərqlənsə də, qəzetin səhifələrində çap olunan materiallarda
məntiqi, üslubi, faktiki orfoqrafik baxımdan xətalardan xali
deyildir. Məsələn, "Spiker Murtuz Ələsgərov dünənki iclasda
parlamentdəki hüquqşünas qıtlığından söhbət açıb (“Femida").
Bu cümlə məntiqi və faktiki baxımdan qüsurludur. Birincisi,
"Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası"nın 88 maddəsinin
üçüncü bəndində müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan Respubli
kasının Milli Məclisinə onun sədri rəhbərlik edir. Biz hamımız,
xüsusilə jurnalistlər, kütləvi informasiya vasitələrinin əməkdaş-
206
lan ölkəmizin Ali Qanununa "Azərbaycan Respublikasının Kon
stitusiyasına hörmətlə yanaşmalı və onun tələblərinin həyatda
düzgün icra olunmasına daim diqqət yetirməliyik. Deməli, qə
zetin səhifələrində əsrlərlə dilimizdə işlənmiş və sabitləşmiş
"Sədr" sözü ola-ola, həm də bu sözün Konstitusiyada daşıdığı
funksiyası qanunla müəyyən edildiyi halda, onun əvəzinə "Spi
ker" sözünün işlədilməsi Konstitusiyanın aliliyinə və onun həyati'
tələblərinə biganəlik kimi qarşılanılır.Digər tərəfdən də, mətbuat
işçiləri müəyyən bir fikri ifadə etmək üçün hər hansı bir dildən
müəyyən termin və ya söz almaq dalısınca qaçmamalı, hər şey
dən ə w ə l, özünün fikir və mülahizələrini dilimizin öz daxili im
kanları-lüğət fondu hesabına ifadə etməyi bacarmalı, dilimizin
səlisləşdirilmosi, təkmilləşdirilməsi məsələsini daim diqqət
mərkəzində saxlamalıdır. Yaxud həmin qəzetin səhifələrində çap
olunmuş başqa bir nümunəyə nəzər salaq:
"Azərbaycan Demokratik Partiyasının həmsədri, eks-shiker
Rəsul Quliyev barəsində ABŞ-da cinayət işi açılıb". Əsrlərlə
dilimizin lüğət fondunda fəal surətdə işlənmiş, hətta, ümumişlək
hüququ qazanmış "sabiq sədr" ola-ola “eks-spiker” ifadəsini işlət
məyin nə mənası vardır?...
"Bunu həm Türkiyə, hom də Azərbaycandakı "politoloqlar"
söyləyir. Fransadan az 450-500 erməni yaşadığını söyləyirlər..
Kökündən yanlış bir düşüncə..."
Fransada cəmi 283.400 min erməni yaşayır” (“Femida”).
Cəmisi dörd sadə cümlədən ibarət olan yuxarıdakı mətn bir
neçə cəhətdən qüsurludur. Birincisi, "Fransada az 450-500 er
məni yaşadığım söyləyirlər" cümləsi həm üslubi, həm də fakt
baxımından qüsurludur. Yəni ermənilərin harada çox, harada az
yaşaması məlum olmur. Dilimizin iislubi qaydalarına göro, "az"
sözü burada 450-500 ədədindən sonra işlənməli idi. Həm do
dilimizin nonnativ qaydalarına görə, insan cəmiyyəti ilə bu və ya
digor cəhətdən yaxından bağlı olan rəqomJordon-ədodlordoıı
207
Dostları ilə paylaş: |