A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin

Mendel tomonidan o‘rganilgan no‘xat o‘simligining irsiy belgilari

---

105
GENETIKA ASOSLARI
V BO‘LIM
Mendel tekshirishning gibridologik usulini — ma’lum belgilari jihatidan 
bir­biridan ajralib turadigan ota­ona formalarini chatishtirish usulini qo‘lla­
di va kuzatilayotgan belgilarning bir qancha avlodlarda qanday namoyon 
bo‘lishini o‘rgandi. U tahlil qilish yo‘li bilan o‘simliklarning juda ko‘p 
turli­tuman belgilaridan bitta yoki bir­biriga qarama­qarshi bir nechta bel­
gilarini ajratib oldi va ketma­ket keladigan bir qancha avlodlarda qanday 
namoyon bo‘lishini kuzatdi. Mendel tajribalarining mohiyati shundan ibo­
ratki, o‘rga nilayotgan belgilarning barcha individlarda namoyon bo‘lishini 
miqdor jihatidan aniq hisobga olib borishida bo‘ldi. Bu unga irsiyatdagi 
muayyan miqdoriy qonuniyatlarni belgilab olishga imkon berdi.
Mendel qo‘llagan usul — 
duragaylash
yoki 
chatishtirish usuli
deb 
ataladi.
Irsiyat qonunlarini tahlil qilishni Mendel 
monoduragay
chatishtirishdan 
— irsiy jihatdan bir juft belgisi bilan farq qiladigan ota­ona organizm larni 
chatishtirishdan boshladi.
Doni sariq va yashil no‘xat o‘simliklari chatishtirilsa, shu chatishtirish 
natijasida olinadigan birinchi avlod duragaylarning hammasida doni sariq 
bo‘ladi. Qarama­qarshi belgi (donlarning yashilligi) go‘yo yo‘qolib ketadi. 
Shuningdek, doni silliq va burishgan o‘simliklar o‘zaro chatishtirilganda 
birinchi avlod (F
1
) silliq donli bo‘lgan, qizil va oq gulli no‘xatlarni o‘zaro 
chatishtirilganda F
1
(birinchi bo‘g‘in) qizil gulli bo‘lgan. Mendelning bi­
rinchi avlod duragaylarining bir xilligi mana shunday namoyon bo‘ladi. 
Donlarning sariq rangidan iborat belgi (yashil rang) yuzaga chiqishiga 
go‘yo yo‘l qo‘ymaydi va F
1
duragaylarning hammasi sariq (bir xil) bo‘lib 
qoladi. Belgining ustun turishi dominantlik, ustun turadigan belgi