A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gastrulyatsiya
- Ixtisoslashish
| birlamchi tana
bo ‘ shlig ‘ i — blastosel deb ataladi. X bob Organizmlarning individual rivojlanishi — ontogenez 40- §. Embrional rivojlanish davri 95 ORGANIZMLARNING KO‘PAYISHI VA INDIVIDUAL RIVOJLANISHI IV BO‘LIM Maydalanishda mitoz sikli juda tez o‘tadi, blastomerlar o‘smaydi va ular hujayralarining soni ko‘paygan sari kichrayib boradi. Har xil turlarda maydalanishning o‘ziga xos tomonlari kuzatiladi. Misol uchun blastulada- gi barcha hujayralar diploid to‘plamga ega, lekin tarkibidagi sariqlik miq- doriga qarab bir-biridan farq qiladi. Gastrulyatsiya. Blastula juda ko‘p hujayralardan tashkil topadi (misol uchun, lansetnikda 3000 ta hujayra bo‘ladi), keyingi rivojlanish natijasida ikkinchi bosqich gastrula boshlanadi. Gastrula bosqichida murtak ikki qavat bo‘lib qoladi. Murtakning tashqi qavati ektoderma , ichki qavati entoderma deyiladi. Gastrula hosil bo‘lishiga olib keladigan jarayonlar yig‘indisi gastrulyatsiya deb ataladi. Lansetnikda gastrula blastula devorining ichkariga botib kirishi hiso- biga hosil bo‘ladi, ayrim hayvonlarda — blastula devorining qat-qat bo‘lib joylashishi yo‘li bilan amalga oshadi (96- betdagi 51- rasm). Ko‘p hujayrali hayvonlarda (kovak ichlilardan tashqari) uchinchi qa- vat mezoderma hosil bo‘ladi. Mezoderma ekto va entodermaning o‘rtasida birlamchi tana bo‘shlig‘i — blastoselda joylashadi. Mezoderma qavati- ning hosil bo‘lishi bilan murtak uch qavatdan iborat bo‘ladi: ektoderma, entoderma va mezoderma murtak varaqlari hisoblanadi (96- betdagi 52- rasm). Umurtqali hayvonlarning hammasida bu varaqlar bir-biriga ox- shaydi. Gastrulyatsiyaning mohiyati shundan iboratki, bu jarayon hujayralar to‘plamining aralashishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda embrion hujayra lari bo‘linmaydi, o‘smaydi. Murtak varaqlarning rivojlanish tartibi, shaklla nishi tarixiy rivojlanishni aks ettiradi, bu esa biogenetik qonun- da o‘z ifodasini topgan. XIX asrning ikkinchi yarmida nemis olimlari F. Myuller va E. Gekkel biogenetik qonun kashf etdilar. Har bir individ o‘zining individual rivoj lanishida (ontogenez) o‘z turining rivojlanish tar- ixini (filogenez) qisqa cha takrorlaydi, ya’ni ontogenez filogenezning qisqa takroridir. Ixtisoslashish — bu embrionning ayrim qismlari va hujayralarining tuzilishi hamda vazifasi jihatidan bir-biridan farq qilishidir. Ixtisoslashish morfologik nuqtai nazardan qaraganda maxsus tuzilishga ega bir-biridan farq qiladigan yuzlab hujayra xillarining hosil bo‘lishidir. Blastulaning ixtisos lashmagan hujayralaridan asta-sekin teri epiteliysi hujayralari, ichak epite liysi, o‘pka, nerv, muskul va boshqa hujayralar paydo bo‘ladi. Bio- kimyoviy nuqtayi nazar dan hujayralarning ixtisoslashishi shu hujayra |