A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin

96
ORGANIZMLARNING KO‘PAYISHI VA INDIVIDUAL RIVOJLANISHI
IV BO‘LIM
 
A
gastrula; 
B,D 
nerv nayining 
shakllanishi; 
E
xorda, ichak nayi va 3- 
ho mila varag‘ining hosil 
bo‘lishi. 
A 
kovak ichlilarda hujayralar
migratsiyasi; 
B
lansetnikda blastulaning botib 
kirishi; 
D,E 
sudralib yuruvchilar va qushlarda 
qat-qat joylashuvi; 
F,G 
amfibiyalarda o‘sib kirishi; 
1 2 talik blastomer bosqichi; 
2 4 talik blastomer bosqichi; 
3 8 talik blastomer; 
4 16 talik blastomer.
 
Murtakdagi 
dastlabki to
‘
qimalarda — mur­
tak varaqlarining joylanishi.
50- rasm.
Lansetnik zigotasining mayda lanishi: 
Ektoderma
Entoderma
Mezoderma
52- rasm.
51- rasm.
 
 
Gastrulyatsiyaning
har xil yo
‘
llari: 
1 — ektoderma; 2 — entoderma;
3 — blastosel.
A
B
53- rasm.
Lansetnikda o
‘
zak organlar hosil bo
‘
lish sxemasi: 
1 ektoderma; 
2 entoderma; 
3 mezoderma boshlang‘ichi; 
4 gastrula bo‘shlig‘i;
5 nerv plastinkasi; 
6 nerv nayi; 
7 xorda; 
8 ikkilamchi tana bo‘shlig‘i; 
9 mezoderma; 
10 ichak nayi; 
11 ichak bo‘shlig‘i.
1 
2 
3 
Blastula kesimi 
1 
3 
2
1 
2 
1 
2 
A 
B 
2 
1 
2 
1 
2 
1 
2 
e
F 
G 
d
e
1
3
2 
4
2 
5
3 
3 
5
7
2 
1
7
8
9 
10 
6 
7 
11 
1 
2 
4
4 
d

---

97
ORGANIZMLARNING KO‘PAYISHI VA INDIVIDUAL RIVOJLANISHI
IV BO‘LIM
uchun xos oqsillarni sintezlash bilan xarakterlanadi. Har qanday hujay-
ra o‘zi uchun xos bo‘lgan oqsilni sintezlaydi. 
Biokimyoviy ixti sos la shish natijasida embrion varaqalaridan alohida 
organ va organlar sistemasining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan hujay-
ralar tarkibi dagi har xil genlarning ishlashi boshlanadi. Har xil turlarga 
mansub hayvonlarning murtak varaqalaridan bir xil to‘qima va organlar 
hosil bo‘la boshlaydi. Bu esa ular o‘zaro gomologik ekanligidan dalolat 
beradi. 
organogenez. Gastrulyatsiya tugallangandan keyin o‘zak organlari 
majmui: nerv nayi, xorda, ichak naychasi hosil bo‘ladi. Lansetnikda o‘zak 
organlar quyidagicha hosil bo‘ladi (96- betdagi 53- rasm): lansetnikda 
embrionning orqa tomonidan ektoderma tarnov shaklida o‘rta qismidan 
botib kira boshlab, naycha hosil qiladi
Naycha — boshlang‘ich nerv sistemasi bo‘lib, ektoderma ostiga tusha-
di, uning chetlariga birikadi va nerv naychani hosil qiladi. Ektoderma-
ning qolgan qismidan boshlang‘ich teri epiteliyasi paydo bo‘ladi. Nerv 
naychasining be vo sita ostida joylashgan endodermaning yelka qismidan 
xorda vujudga keladi. 
Xorda nerv naychasining ostida joylashadi. Embrion hujayralarining 
keyingi ixtisoslanishi natijasida murtak varaqa laridan juda ko‘p to‘qima va 
organlarning hosil bo‘lishi yuz beradi. 
Murtak varaqasi ektodermasidan nerv sistemasi, sezgi organlari, teri 
epiteliyasi, tishning emal qavati; entodermadan — ichak epiteliyasi, ovqat 
hazm qilish bezlari — jigar, oshqozon osti bezi, o‘pka va jabra, mezoder-
madan — muskul to‘qimasi, biriktiruvchi to‘qima (tog‘ay, suyak, qon va 
limfa), qon aylanish va ayirish sistemasi hamda jinsiy organlar hosil bo‘ladi.
7 — Biologiya, 9- sinf.
Zigota nima?
Maydalanishda yangi hujayralar qanday hosil bo‘ladi?
Voyaga yetgan hayvon hujayralarining mitoz bo‘linishidan 
maydalanish qanday farq qiladi?
Embrion varaqalari qanday nomlanadi?