A21 Avezbayev S

i
i n 

---

q ymaydi. Qishloq x jaligi maqsadlari uchun yaroqli yerlar, eng 
awalo, qishloq x jaligiga ajratiladi. 
Noqishloq x jalik yerdan foydalanishlarini tashkil etish yer 
tuzish ishlarining quyidagi tartibini taqazo etadi: 
— tayyorgarlik ishlari; ', 
— vakolatli organ tomonidan yer uchastkasini berish 
t risidagi qarorning qabul qilinishi va loyihaviy hujjatlarning 
tasdiqlanishi; 
— yer uchastkasini joyda ajratish; 
— yerga b lgan huquqni tasdiqlovchi hujjatni va yer tuzish 
materiallarini berish. 
Bu jarayon yer uchastkasini ajratish bilan yakunlanganligi 
sababli, yer tuzish amaliyotida k pchilik hollarda "noqishloq 
x jalik yerdan foydalanishlarini tashkil etish" rniga "yer 
ajratish" atamasi q llaniladi. Sanoat, transport va boshqa no-
qishloq x jalik korxonalari, tashkilotlari va muassasalarini respub-
likamiz hududida joylashtirish yer tuzishning vazifasiga kirmaydi. 
Bu ishlar respublikamizda ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish-
ning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish, tarmoqlarni joylashtirish re-
jalari asosida amalga oshiriladi. Ammo shu bilan bir qatorda, 
ularning aniq rni, yerlarining maydoni va shakli, chegaralari yer 
tuzish ishlari yordamida aniqlanadi. Bunda x jaliklararo yer 
tuzish, tarmoqlararo yer tuzishga aylanadi, sababi, yerni xalq 
x jaligi tarmoqlari, yer toifalari orasida qayta taqsimlash ishlari 
bajariladi. 
Qishloq x jaligidan boshqa tarmoq korxonalari har xildir. 
Ularga sanoat, energetika, transport, aloqa va madaniy, ilmiy, 
so liqni saqlash, dam olish, suv x jaligi, rmon x jaligi, tabiat-
ni muhofaza qilish tashkilotlari va har xil inshootlar kiradi. Ularga 
yer maydonlari doimiy yoki vaqtincha foydalanishga beriladi. 
Ularning yerlari maydonlari va joylashishi b yicha har xil b ladi. 
Maydoni va joylashgan rni zgarib turuvchi yoki zgarmaydi-
gan, shakli ixcham yoki uzun yer polosalaridan iborat boiishi 
mumkin. Ular atrof-muhitga har xil ta'sir (yer osti suvlarining yer 
yuzasiga k tarilishi, yerlarning qurib ketishi, ifioslanishi) qilishi 
yoki qilmasligi mumkin. Bu ta'sir, ularga yer ajratish loyihalarini 
tuzish vaqtida hisobga olinishi kerak. 
Yer maydonlarini tashkil qilishga, yerdan foydalanishga va 
atrof muhitga qiladigan ta'siriga qarab, noqishloq x jalik korxo-
nalarini quyidagi asosiy turlarga boiish mumkin: 
111 

---

1) mavjud x jaliklarning yer maydonlari tuzilishini va ishlab 
chiqarishining tashkil qilinishini buzmaydigan kichik yer maydon-
lariga ega b lgan korxonalar; 
2) yirik yer maydonlarini talab qiladigan katta sanoat korxo-
nalari; bularga yer ajratish bir neeha qishloq x jalik korxonalari 
yerlariga ta'sir qilishi, aholini k chirish, bino va inshootlarni 
buzish, y llarni zgartirish va boshqa qiyinchiliklarga olib kelishi 
mumkin; ularning atrof-muhitga ta'siri yerlarning, suvlarning (suv 
havzalarining), havoning ifloslanishiga, shovqin kuchayishiga, ra-
dioaktiv xavf tu ilishiga va boshqa shunga xshash salbiy oqibat-
larga olib kelishi mumkin; ifloslangan havo qishloq x jalik ekin-
lariga va hayvonlariga salbiy ta'sir k rsatishi natijasida ularning 
hosirdorligi va mahsuldorligi pasayadi; havoning ifioslanishi inson 
sogii iga ham kuchli salbiy ta'sir k rsatadi; 
3) uzun inshootlaf uchun ajratilgan yer polosalari (temir va 
avtomobil yoilari, elektr va aloqa tarmoqlari, kanallar va shunga 
xshash inshootlar). Bu inshootlar uchun ajratiladigan yerlar 
maydoni nisbatan kichik boiishiga qaramasdan ular yowoyi tlar 
uru ini tarqatuvchi manbaa b Iishi va x jalik yer maydohining 
butunligini buzishi mumkin; k p hollarda avtomobil yoilari 
yonidagi yer polosalari zaharli moddalar bilan ifloslangan boiadi. 
Bu yerlarda oziq-ovqat uchun ekiladigan ekinlarni ekish va chorva 
mollarini boqish munikin emas; 
4) suv omborlari va gidroelektr stansiyalari uchun ajratilgan 
katta yer maydonlari; ularga yer ajratish katta yer maydonlarining 
suv tagida qolishi bilan bogiiq. Bu esa z navbatida mavjud 
x jaliklarni qayta tashkil qilish va aholini k chirishga olib keladi. 
Bundan tashqari k p maydonlarda yer osti suvining sathi k ta-
rilib ketishi*va boshqa salbiy oqibatlar kelib chiqishi mumkin; 
5) qazilma boyliklarni qazib olish bilan shu uilanadigan kor-
xonalar uchun ajratiladigan yer maydonlari; bularga yer ajratish 
mavjud x jaliklarni qayta tashkil qilishga, yerlarning buzilishiga va 
boshqa oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunda chuqur karerlar va 
baland to jinslari uyumlari paydo boiadi, yerlarning gidrogeologik 
sharoiti buziladi va boshqa salbiy oqibatlar kelib chiqadi. 
Qishloq x jaligidan boshqa tarmoq korxonalariga yer ajrat-
ganda yerdan foydalanishdagi qishloq x jaligining ustuvorligi ta-
moyiliga qattiq rioya qilish kerak. 
Bu tamoyilga rioya qilish quyidagi yoilar bilan amalga oshiri-
ladi: 
112 

---

— qishloq x jaligi uchun yaroqli yerlar birinchi navbatda 
qishloq x jaligi korxonalariga berilishi kerak; boshqa korxo-
nalarga qishloq x jaligida foydaianishga yaroqsiz yoki sifati past 
yerlar ajratiladi; ; 
— boshqa korxonalar qishloq x jaligi korxonalari yerlarida 
iloji b lmagandagina joylashtiriladi; su oriladigan haydalma yer-
larni, bo lar va uzumzorlarni boshqa korxonalar uchun qishloq 
x jalik korxonalaridan olib berish, iloji boimagan hollarda, faqat 
Respublika Vazirlar Mahkamasi qarori va yeri olinayotgan x jalik 
roziligi bilangina amalga oshirilishi mumkin; 
— qishloq x jalik yerlarini boshqa korxonalarga olib berishda 
ular qishloq x jalik korxonalari k radigan zarar va xarajatlarni 
qoplashlari kerak; 
— qishloq x jalik yerlari vaqtincha foydalanishga berilgan 
korxonalar yerdan foydalanish muddati tugaganidan keyin z 
hisoblaridan foydalanish davrida buzilgan yerlarni oldingi holatiga 
keltirishlari, ya'ni ularni rekultivatsiya qilib qaytarishlari kerak; 
— yer uchastkalari yer egaliklarining va yerdan foydalanuvchi-
larning roziligi bilan beriladi; 
— unumdor qishloq x jalik yerlari boshqa maqsadlar uchun 
ajratilganda tuproqlarning ustki unumdor qatlami qirqib olinishi, 
saqlanishi va foydalanilishi kerak. 
Shunday qilib, qishloq x jaligidan boshqa tarmoq korxonala-
riga yer ajratishda x jaliklararo yer tuzishning vazifasi, faqat yerni 
xalq x jaligi tarmoqlari orasida oqilona taqsimlash va quriladigan 
korxonaga z faoliyatini amalga oshirishi uchun zarur sharoit 
yaratib berishgina emas, balki mamlakatimiz yer boyliklarini 
saqlash, hosildor yerlarning ehtiyojsiz va y l q yib boimaydigan 
darajada kamayishining oldini olishdir. 
Loyihaviy yechim noqishloq x jalik yerdan foydalanuvchiga 
ma'qul va qishloq x jaligi ishlab chiqarishining zararlari minimal 
boiishi kerak. 
Bunda quyidagi talablarni bajarish kerak: 
— ajratilayotgan yer maydonini shunday joyga joylashtirish 
kerakki, bunda boshqa tarmoqlar manfaatlariga zarar yetkazilma-
gan holda, korxona oldiga q yilgan maxsus maqsad va vazifalarni 
bajarishga zarur hamma shart-sharoitlar yaratilsin; 
— yerning maydoni, shakli va tabiiy sharoiti ular ajratilayotgan 
maqsadlarga mos tushsin; 
— yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga 
va ularni muhofaza qilishga sharoit yaratilsin; 
113 

---

— yerlarning meiiorativ holatini yaxshilash uchun qilingan 
xarajatlardan oqilona foydalanish, qimmatbaho yer turlarini mak-
simal saqlash, hududlaming tashkil qilinishini buzmaslik, x jalik-
!ar yer maydonlarida kamchiliklar paydo b lishiga y l 
q ymaslik kerak. 
Xukisa qilib, noqishloq x jalik maqsadlariga yer ajratishda 
hisobga olinadigan uchta asosiy tamoyilni quyidagicha ta'riflash 
mumkin: 
— qishloq x jaligining yerdan foydalanishdagi ustuvorligi; 
— yerni mutlaq tejash (hududni minimal sarflash); 
— noqishloq x jalik yerdan foydalanishlarining va ularda joy-
iashtiriladigan obyektlarning hududga va atrof-muhitga ta'sirini 
t Ia hisobga olish. 
Asosli va malakali loyihalash — butun yer resurslaridan foy-
dalanishni va ularni muhofaza qilishni oqilona tashkil etishni, 
unumdor yerlardan t ri foydalanishni, harakatdagi huquqiy 
me'yorlarga rioya qilishni ta'minlovchi ishonchli yoidir.