38
ayaqlaşmamasından da yazırdı. Müəllifin «Müəllimlərin təqdimatı» («Kaspi»
qəzeti, 1912-ci il, 17 may, № 109), «Tiflisdəki Xeyriyyə Cəmiyyətinin qadın
gimnaziyası açmasına dair» («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 4 aprel, № 75), «Şəhər
ibtidai məktəblərinin müəllimləri haqqında» («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 23 dekabr,
№ 290), «Xanımlarımız haqqında» («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 6 dekabr, № 276),
«Vacib məsələ» («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 3 noyabr, № 249) məqalələrində
maarifin aktual problemlərinə toxunulur, cəmiyyətin və dövlətin diqqətini bu
sahəyə yönəltməyə səy göstərilir.
C.Hacıbəyli mənəvi şikəstliyin ayrı-ayrı fərdlərə yox, bütövlükdə cəmiyyətə
bir zərbə olduğunu deməkdən, yazmaqdan usanmır, maariflənməyi ilə bu bəladan
xilas olmağı, yeganə düzgün vasitə hesab edir.
«Sərlövhəsiz» adlı məqaləsində («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 30 noyabr,
№271) qeyd edir ki, Bakı kəndlərinin birində toyda cahillik ucbatından mübahisə
düşmüş, atışma olmuş, nəticədə 9 nəfər ölmüşdür. Nadanlığın, cəhalətin
nəticəsində bir evdəki şadlıq, 9 ailəyə yas gətirmişdir.
Mətbuatın cəmiyyətdəki rolunu yüksək qiymətləndirən C.Hacıbəyli qəzet
mövzusunda tez-tez yazır, maarifin yayılmasında onun xüsusi rolunu qeyd edirdi.
«Qəzet işi haqqında» adlı məqaləsində («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 7 oktyabr,
№ 226) yazırdı: «Əgər xalqın mədəni səviyyəsi onun mətbuat orqanının sayı ilə
ölçülsəydi, o zaman biz yalnız amerikalı hindularla bəhsə girə bilərdik». O, acı
təəssüf hissi ilə yazırdı ki, Rusiyada yaşayan 20 milyon müsəlmanın cəmi 8 qəzeti
və 3 jurnalı var. 2,5 mln. nəfərə 1 jurnal!
Bu mövzuya həsr etdiyi ikinci məqalədə («Kaspi», 1912-ci il, 12 oktyabr,
№ 230) müsəlman mətbuatının ağır vəziyyətə düşməsinin səbəblərini araşdıran
C.Hacıbəyli bu qənaətə gəlir ki, qəzetlərin dilini xalq anlamır. Fikrimizcə, dildə
dəyişikliyi qəzet yox, məktəb etməlidir. Elə məktəblər yaradın ki, orada ali
müsəlman ədəbiyyatı tədris edilsin, sonra da qəzetlər həmin dildə danışsın. Nə
qədər ki, belə məktəblər yoxdur, qəzetlər kütlə başa düşən dildə yazmalıdır.
C.Hacıbəyli kinayə ilə qeyd edir ki, bəzi qələm sahibləri beynəlxalq terminləri
bəyənmir, söz qondarmaqla məşğul olur. «Sosialist», «teleqraf», «telefon»
sözlərini tərcümə etməyə cəhd göstərmək çox gülüncdür. C.Hacıbəyli israr edir ki,
jurnalist qəzet etikasına riayət etməlidir, naşir redaksiyasının daxili işinə
qarışmamalıdır. Məqalədə müəllif «həyat», «İrşad», «Tərəqqi» və s. nəşrlər
haqqında, onların qüsurları barədə ətraflı bəhs edir.
Maarifçiliyin, maarifin yayılmasına, tərəqqiyə əngəl olan alimlərdən biri də,
C.Hacıbəylinin fikrincə, ərəb əlifbasının mövcud vəziyyətidir. Elmi və texniki
tərəfdən ərəb əlifbası indiki vəziyyətində bir çox çətinliklər törədir. «Mətbəə işinin
təkmilləşdirilməsi» («Kaspi» qəzeti, 1914-cü il, 21 mart, № 66) məqaləsində
müəllif göstərir ki, ərəb əlifbasında islahat aparmaq vaxtı çatmışdır və təklif olunan
bir neçə variantdan biri həyata keçirilməlidir.
C.Hacıbəyli Azərbaycan mətbuatı tarixində yeganə jurnalistdir ki, 1913-cü
ildən başlayaraq, 1917-ci ilədək hər ilin başlanğıcında Rusiya müsəlmanlarının
ictimai-siyasi, mədəni-maarif ədəbi və s. sahələrdəki nailiyyətlərini sadalayır, təhlil
edir, növbəti ilin vəzifələri haqqında geniş bəhs edir. Bu mənada onun «1912-ci il
müsəlmanlar həyatı» («Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 1 yanvar, № 1; 3 yanvar, № 2;
39
4 yanvar, №3) və «Yeni ildə vəzifələrimiz» («Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 8 yanvar,
№ 6, 11 yanvar, № 9) adlı silsilə məqalələri həmin dövrün maarif, təhsil
sahəsindəki mənzərənin təsəvvür edilməsi üçün əvəzolunmaz mənbədir.
Bu məqalələrdə müəllif digər sahələrdəki nailiyyətləri qeyd etməklə yanaşı,
xalq təhsilinin, o cümlədən qadınların təhsilinin kəmiyyət və keyfiyyət etibarilə
yeni mərhələyə qədəm qoyduğunu, «Səadət» məktəbinin, «Səfa» Xeyriyyə
Cəmiyyətinin, «Nicat» və «Səfa» Xeyriyyə cəmiyyətləri tərəfindən bir çox
əsərlərin səhnələşdirildiyini, Ü.Hacıbəyovun iki yeni operasını «Şah Abbas» və
«Əsli və Kərəm»in yarandığını qələmə alır.
Maarif sahəsində qarşıda duran vəzifələrdən bəhs edən müəllif göstərir ki,
ümumiyyətlə, maarif, xüsusilə məktəb işi sahəsində iki vəzifə yerinə yetirilməlidir:
birinci, məktəblərin sayını artırmaq, ikinci, müsəlman şagirdlərin öz dillərində
təhsilə yiyələnmələrinə nail olmaq.
C.Hacıbəyli yazır: «Təhsil müəssisələrinin artırılmasına səy göstərilməsi ilə
yanaşı, müsəlman şagirdlərin öz dillərini öyrənməsinə diqqəti artırmalıyıq… Ana
dilinin tədrisi sistemini təkmilləşdirməliyik» («Kaspi» qəzeti, 1913-cü il,
11 yanvar, № ). Müəllif hər vasitə ilə köhnəlmiş təlim-tərbiyə üsullarından əl
çəkməyə, xalq müəllimi buraxan öz seminariyalarımızı açmağa səsləyir.
Maarif işini diqqətlə izləyən, bu sahədəki hər bir yeniliyi alqışlayan
C.Hacıbəyli böyük xeyriyyəçi H.Z.Tağıyevin Aleksandrinsk qadın uçilişinin
açılışını maarifçilik tariximizdə «Yeni dövr» kimi dəyərləndirir. («Yeni dövr»
məqaləsi, «Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 28 fevral, № 47). Təkcə Bakıda yox, digər
şəhər və kəndlərimizdə məktəb, gimnaziya açılmağın vacibliyini təşviq, təbliğ edən
C.Hacıbəyli Nuxada gimnaziya açılması məsələsində ortaya çıxan problemlərin
həlli yollarını göstərir. («Nuxada gimnaziya haqqında», «Kaspi» qəzeti, 1913-cü il,
3 mart, №50). Müəllif maarif sahəsindəki uğurları alqışlamaqla yanaşı, təhsilin, o
cümlədən qadınların təhsilinin ehtiyacları haqqında ətraflı yazır: («Qadın təhsilinin
ehtiyacları», «Kaspi» qəzeti, 1915-ci il, 5 iyun, № 123) «Artıq müsəlman
qadınlarının təhsil sahəsindəki böyük uğurlarını inkar etmək ağlabatan deyil».
Aleksandrinsk qadın uçilişindən sonra qısa zamanda 4 rus-tatar qadın məktəbinin
açıldığını da fərəhlə oxucuya çatdıran C.Hacıbəyli öz sevincini onunla bölüşür.
C.Hacıbəyli maarif, mənəviyyat, mədəniyyət sahəsindəki qüsurları maarif
ocaqlarının olmaması ilə əlaqələndirir. «Səhnəmiz haqqında» («Kaspi» qəzeti,
1913-cü il, 12 avqust, № 181, 23 avqust, № 189) məqaləsində C.Hacıbəyli
mədəniyyətimizin mühüm bir sahəsi haqqında geniş bəhs edir və bu nəticəyə gəlir:
«Xüsusi məktəbimiz olmazsa, diplomlu artistlərimiz olmayacaq». Yaxud başqa bir
misal. «Mətbuat haqqında qanun layihəsi və müsəlman redaktorlar haqqında»
(«Kaspi» qəzeti, 1914-cü il, 4 aprel, № 77) məqaləsində C.Hacıbəyli çox cəsarətlə
onu düşündürən məsələni qəzet səhifəsinə çıxarır: «Bir sual ortaya çıxa bilər. Elə
bir müsəlman orta təhsil müəssisəsi varmı ki, oranı bitirdikdən sonra məzunun
redaktor olmaq hüququ olsun?» Məlum olur ki, yoxdur. Publisist məqalənin
sonunda bu qənaətə gəlir: «Deməli, qanun layihəsi real həyatdan çox uzaqdır».
C.Hacıbəylinin publisistikasının səciyyəvi cəhətlərindən biri onun faktlara,
statistik rəqəmlərə daha çox meyl etməsidir. Bu faktlar o qədər maraqla seçilir ki, o
oxucunu yormur, əksinə toxunulan mövzu haqqında daha dolğun təsəvvür yaradır,
Dostları ilə paylaş: |