54
Azərbaycan XX əsrin sonunda ikinci dəfə müstəqillik əldə etdikdə
C.Hacıbəylinin 30-cu illərin ortalarında xarici mətbuatda qaldırdığı problem bütün
çılpaqlığı ilə özünü göstərdi. «Tarix» ideologiyaya xidmət etdiyi üçün yaşamadı.
Sovet tarixçiləri həm son 70 ilin saxta tarixini yazmışlar, həm də əvvəlki dövrləri
təhrif etmiş, bir çox tarixi faktlara qəsdən, bilərəkdən göz yummuşlar. SSRİ
dağıldıqdan sonra Azərbaycan xalqı qarşısında bütün çətinliyi ilə duran suallardan
biri də tariximiz oldu. İş o yerə çatmışdı ki, xalqımızın, dilimizin adı,
Konstitusiyada onların necə adlandırılması referenduma çıxarılmışdı. Bütün bu
problemlər şübhəsiz ki, tariximizdəki, daha dəqiq desək, tarix haqqında yazılan
əsərlərimizdəki boşluqların, çatışmazlıqların nəticəsi idi. C.Hacıbəyli 1934-cü ildə
yazırdı ki, «bu boşluğu, qismən də olsa, Abbasqulu Ağa Bakıxanov adlı bir
azərbaycanlı alimin «Gülüstani-İrəm» adlı əsəri doldura bilər.
Ceyhun bəy əsərin əhəmiyyətini qeyd etdikdən sonra «Gülüstani-İrəm»in
nəşr olunub-olunmaması barədə fikir və mülahizələrini bölüşür. Qeyd edir ki, onun
bəhs etdiyi variant rus dilindədir və 320 səhifədən ibarətdir. Müəllifin fikrincə,
«Şirvanın və Dağıstanın tarixi» adlanan rus variantı stilistik və qrammatik
cəhətdən zəifdir, bununla belə əhəmiyyətini itirmir. Məlum olur ki, rus variantında
müqəddimədən sonra 21 səhifə ölkənin coğrafi təyinini və təsvirini verir. Əsər beş
dövrə həsr olunmuş beş hissəyə bölünüb: I hissə «Qədim dövrdən ərəblərin
Qafqazda peyda olmasına kimi» adlanır və burada həmin dövrə toxunulur. O, 30
səhifədən ibarətdir. 40 səhifəlik II hissə ərəblərin peyda olmasından (VII əsrin
ortaları) monqol işğalı (VIII əsrin ortaları) arasındakı dövrə həsr olunub. 27
səhifəlik III hissə monqol-tatar müdaxiləsindən İranda Səfəvilər sülaləsinin taxta
çıxmasınadək (XV əsr) tarixi əhatə edir və bu sülalənin bütün hökmdarlarının
siyahısını nəzərə çatdırır. Ən böyük, 96 səhifəlik IV hissə XV əsrdən Nadir şahın
ölümünə qədərki dövrdən bəhs edir (XVIII əsrin ortaları). Nəhayət, 75 səhifədən
ibarət olan V hissə ölkənin Nadir şahın ölümündən Rusiya və İran arasındakı
Gülüstan müqaviləsinədək (XIX əsrin əvvəli) olan dövrü təsvir edir. 17 səhifəlik
əlavə Şirvan və qonşu ərazilərin «diqqətəlayiq adamların, ziyalı və alimlərin
həyatına aid kiçik qeydlərə həsr olunub. Bu əlavə bütün müsəlman aləmində
məşhur olan Xaqani, Fələki, Çələbi, Nizami, Əbül-üla və s. kimi 20-yə yaxın
şəxsin tərcümeyi-halından ibarətdir.
C.Hacıbəyli göstərir ki, A.Bakıxanov bunlardan başqa daha 30 nəfərə yaxın
Şirvan mənşəli yazıçının adını çəkir. Müəllif yazır: «O, əsəri öz şəxsi həyatına aid
bəzi detalları verməklə bitirir və deyir ki, «bu onun qürur hissindən deyil, adətə
hörmətdən və onun məhz bu ölkədən çıxmasından doğan məğrurluqdan irəli gəlir».
«Başqaları qızılgül və jasmin, mən isə yalnız itburnu gülü olsam da, bu bizə eyni
gül bağından olmağımıza mane olmur».
Daha sonra C.Hacıbəyli A.Bakıxanovun tərcümeyi-halından bəhs edir.
Ədəbi təxəllüsü «Qüdsi» olan Abbasqulu Ağa Bakıxanov 1794-cü ildə Bakı
xanlığının Əmirhacıyan kəndində anadan olmuşdur. Özünün dediyinə görə, 7
yaşında təhsilə başlamasına baxmayaraq, gənclik çağına qədər fars dilindən başqa
heç bir şey öyrənə bilməmişdi, aramsız müharibələr və təhlükəsizliyin təmin
olunmaması müntəzəm təhsil almağa mane olub. 17 yaşında o, ərəb dilini və
elmləri öyrənməyə başlayıb və on il tamamında ziyalı adına
müəyyən dərəcədə nail
55
olub. Bu vaxt rus ordusunun baş komandiri Yermolov onu Tiflisə, öz yanına
çağırıb apardı. Məhz bu vaxtdan etibarən Abbasqulu Ağa rus dilini və onun
vasitəsilə, qərb elmlərini və ədəbiyyatını öyrənməyə başlayır. O, özünün ilk
səyahətinə başlayır və Şirvanı, Ermənistanı, Dağıstanı, Çerkeziyanı, Gürcüstanı,
Anadolunu dolanaraq adamları və digər gördüyü hadisələri müşahidə edir. Rus-
türk, rus-İran müharibələri və sülh bağlanması vaxtı o, rus şahzadə generalı
Paskeviçin yanında idi. 1833-cü ildə Abbasqulu Ağa özünün son tədqiqat
səyahətinə çıxır. Şimali Qafqaz, Don hövzəsi, Ukrayna, Rusiya, Latviya, Litva və
Polşanı gəzərək, hər yerdə ədəbiyyat və elm adamları ilə münasibətə girir.
Mühacirətə qədərki dövrdə C.Hacıbəylinin toxunduğu başlıca mövzulardan
biri əcnəbi oxucuları Azərbaycan təfəkkür və həyat tərzi ilə maarifləndirmək idi.
Bu mənada «yalnız elm və ziya bizə yer üzündə xoşbəxtlik gətirə bilər və ölümdən
sonra bizim mövcudluğumuzu təmin edər» - deyən A.Bakıxanovla C.Hacıbəylini
bir-birinə bağlayan mənəvi tellər parlaq təzahür edir. Vətəndə olarkən doğma
xalqını elmə, tərəqqiyə, maarifə səsləyən Ceyhun bəy qürbətdə xarici oxucuları
tarix, mədəniyyətimizin zəngin mənəvi xəzinəsi ilə maarifləndirirdi.
Adı çəkilən məqaləsində C.Hacıbəyli A.Bakıxanovun qələmə aldığı daha on
bir əsərini qeyd edir və hər birinin mövzusu haqqında bir-iki cümlə ilə məlumat
verir.
«I. «Riyaz-ül-Qüds», türk dilində; islamın müqəddəs şəxsiyyətlərinin qısa
həyatı, 14 başlıqda.
2. «Qanun-i-Qüdsi», fars qrammatikası, 3 başlıqda. Müəllifin özü tərəfindən
ruscaya
tərcümə olunmuş bu əsər, çarın əmri ilə Tiflisdə çap olunub.
3. «Kaş-ül-Qarab», fars dilində. Amerikanın kəşfinin tarixi və təsvirindən
ibarətdir.
4. «Təhzib-i-Əxlaq», farsca, girişdən, 12 başlıqdan və yunan, ərəb və
Avropa müəlliflərinin əxlaq və fəlsəfə barədə fikirlərinin xülasəsindən ibarətdir.
5. «Ayn-ül-Mizan», ərəbcə, məntiq və sxolastika barədə.
6. «İsrar-ül-Məlkut», fars və ərəb dillərində, astronomiya, o cümlədən,
Ptolomey və Kopernikin sistemlərindən bəhs edir. Bu əsərində müəllif sübut
etməyə çalışır ki, Quran Kopernik sisteminin doğruluğunu qabaqcadan göstərib.
7. «Dünya coğrafiyası» fars dilində.
8. «Müşkət-ül-Ehrar», farsca şeir şəklində əxlaqi nəsihətlər.
9. Nəhayət, ərəb, fars, osman və azəri türk dillərində bir neçə şeir.
Şərq dilləri məktəbi kitabxanasında biz Abbasqulu Ağanın «Bakılı Qüdsi»
adı altında aşağıdakı əsərlərini tapdıq.
10. «Əsrar-əl-Mələküt» («Mələklər dünyasının sirləri». Həyati Zadə Seyid
Şərif Xəlil tərəfindən «Əfkar-əl-Cabarut» - Ali dünya haqqında düşüncələr»
(Kosmoqrafiya, coğrafiya) adı altında türk dilinə tərcümə olunub. Konstantinopol,
1848, İmperiya Nəşriyyatı.
11. «Hədisi-Qüdsi» (ərəbcədən türkcəyə Məhəmməd xan tərəfindən tərcümə
olunub). Peyğəmbərin şiələrə təyin edilmiş adətlər barədə, litoqrafiya, 1862.
C.Hacıbəyli məsləkinə, məramına sadiq olan, qələminə hörmət edən
publisistlərdəndir. Nəyinsə xatirinə olanı şişirtmək, yaxud azaltmaq onun təbiətinə
yaddır. Təsadüfi deyil ki, böyük qələm sahibi A.Bakıxanovun əsərinin müsbət