Ağirliq qüVVƏSĠ TƏCĠLĠNĠN Ġntensġv artimi q. C. YetirmiĢli, E. M. Bağırov
Yüklə 40,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müzakirələrin nəticələri
- -0,030 -0,020 -0,010 0,000 0,010 0,020 0,030
- Xəzər, Ml=6.4 h=35 km φ=40.10, λ=50.10 25.11.2000-ci il mQal mQal
- N Ə T Ġ C Ə
- Ədəbiyyat
| ġAMAXI-ĠSMAYILLI SEYSMOGEN ZONASINDA DAĞ SÜXURLARININ SIXILMASI VƏ AĞIRLIQ QÜVVƏSĠ TƏCĠLĠNĠN ĠNTENSĠV ARTIMI Q.C.YetirmiĢli, E.M.Bağırov Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi Az1001, Bakı, N.Rəfibəyli 9. Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında ağırlıq qüvvəsi təcilinin intensiv artımı aşkarlanmışdır ki, bu da öz nəticəsində Qızıl-Bazar-Dəvəçi, Acıçay-Ələt, Qərbi Xəzər qırılmalarının birləşmə sahəsinin aktivləşməsinə dəlalət edə bilər.Bu proses mühitin gərgin vəziyyətinin artımına, dağ süxurlarının sıxılmasına və burada aktiv seysmotektonik hərəkətin baş verməsinə real şərait yaradır.
Qeyrisəlıst variasiyaların vaxta görə sərbəst düşmə təcili həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Bunun üçün geofiziki sahələrdə variasiyaların monitorinqini, həmçinin digər aidiyyatı üzrə xidmətlərin aparılması məqsədilə Şəki-Şamaxı geodinamik poliqonu yaradılmışdır [Kулиев, Гасанов и др., 1985]. Bu baxımdan da uzun illər boyu mütəmadi olaraq Şəki-Şamaxı geodinamik poliqonunda beton tumbalarla (132 ədəd) bərkidilmiş şəbəkə üzrə qravimetrik tədqiqatlar aparılır. Aparılan qravimetrik tədqiqatlar, tədqiq olunan sahələrdə müşаhidə məntəqələri аrаsındа аğırlıq qüvvəsi vаriаsiyаlаrının vаxtа görə dəyişmə xаrаktеri hаqqındа məlumat verir və bu məlumatlar analiz edilərək müəyyən nəticələr əldə olunur.
Belə ki, bu tədqiqatlardan biri də tərtib edilən metodika əsasında [Гаджиев, Набиев и др., 1984] Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında 2008-2010-cu il dövr ərzində aşkarlanan nisbi ağırlıq qüvvəsinin artımıdir. Ümumi sahə üzrə nisbi ağırlıq qüvvəsi 0,020-0,030 mqal arasında olduğu halda, İsmаyıllı- Qаrаməryəm-Müsüslü prоfili və Şamaxı rayonu ilə həmsərhəd zonalarda 0,010-0,070 mqal arasında dəyişir ki, bu da qravitasiya sahəsinin izoanomallar xəritəsində (şəkil 1.) Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında ∆g-nin artan qiyməti ilə müşayət olunan izoanomal zonalarla dəqiq əhatə olunmuşdur. 47.2
47.4 47.6
47.8 48 48.2 48.4 48.6
48.8 49 40.4 40.6 40.8
41 41.2
Шяки Оьуз
Г ябяля Аьдаш
Эюйчай Исм айыллы Шам ахы Жянэи
Şəkil 1. Şəki-Şamaxı geodinamik poliqonu üzrə 2010-cu il üçün qravitasiya sahəsinin izoanomallar xəritəsi. Anoloji olaraq bu artım 1988-1992-ci illər ərzində də müşahidə olmuşdur ki, (şəkil 2.) bunun da sonu 2000-ci il zəlzələsi ilə sona yetmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ∆g-nin qiyməti 2000-ci il zəlzələsindən sonar 2008-ci ilədək artıb-azalaraq ümumi fon səviyyəsində olmuşdur. -0,030 -0,020 -0,010 0,000 0,010 0,020 0,030 İllər
g
Şəkil 2. Xəzər zəlzələsindən əvvəl (∆g) ağırlıq qüvvəsi seysmoanomal effektinin təzahürü.
Lakin 2008-ci ildən başlayaraq isə sözü gedən artım qeydə alınmışdır. ∆g-nin qiymətlərinin müqayisəsi zamanı İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profili üzrə ∆g-nin orta qiyməti 2008-ci ildə 0,016 mQal, 2009- cu ildə 0,053 mQal, 2010- cu ildə 0,064 mQal təşkil etmişdir (şəkil 3.). 0,000 0,010 0,020 0,030 0,040 0,050 0,060 0,070
Şəkil 3. Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında ağırlıq qüvvəsinin illər üzrə dəyişiklik qrafiki – qistoqramla.
Şəki – Şamaxı geodinamik poliqonu üzrə qravitasiya sahəsi gərginliyinin 2009-2010-cu illər dövründə müqayisəli analizinin nəticələrini (şəkil 4.) özündə əks etdirərək nə kimi dəyişiklərin olduğunu, bu illər arasındakı nisbi ağırlıq qüvvəsinin fərqini və bu fərq nəticəsində hansı proseslərin baş verdiyini əyani olaraq izah etməyə çalışaq.
47.2 47.4
47.6 47.8
48 48.2
48.4 48.6
48.8 49 40.4 40.6 40.8
41 41.2
-0.02 -0.015
-0.01 -0.005
0 0.005
0.01 0.015
0.02 0.025
0.03 0.035
0.04 0.045
0.05 0.055
0.06 0.065
0.07 Шяки
Оьуз Г ябяля
Аьдаш Эюйчай
Исм айыллы Шам ахы
Жянэи
Şəkil 4. Şəki – Şamaxı geodinamik poliqonu üzrə qravitasiya sahəsi gərginliyinin 2009-2010-cu illər dövründə dəyişiklik xəritəsi.
Göstərilən sahələrdə intensivlik keçən ildə olduğu kimi artmış, yəni 0,053 mQal-dan 0,064 mQal- dək yüksəlmişdir. Bu İsmayıllı-Şamaxı seysmogen zonasında ozünü daha qabarıq göstərmişdir. Bеля ки, ∆ g nisbi ağırlıq qüvvəsi artımı İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profili (şəkil 5.) və Şamaxı rayonu ətraflarında 0,010-0,070 mqal arasındadir.
00 0,061 0,045 0,055
0 0,067
0,069 0,057
0,023 0,017
0,01 0 0,005 0,01 0,015
0,02 0,025
0,03 0,035
0,04 0,045
0,05 0,055
0,06 0,065
0,07 0,075
107 108
109 75 2008 2009 2010
∆ g, m qal / il
Şəkil 5. İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profilində nisbi ağırlıq qüvvəsinin İllər üzrə dəyişiklik qrafiki. İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profildə göründüyü kimi nisbi ağırlıq qüvvəsi 2008-2010-cu illər ərzində bütün müşahidə məntəqələri üzrə artmışdır. Həmçinin Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında 2009-2010-cu il dövrü ərzində qravitasiya sahəsinin intensiv artımının 3D modeli (şəkil 6.) tərtib edilmiş, maqnitka [Рзаев, 2010], (şəkil 7.) və seysmika ilə [Abdullayeva, İsmayılova və b., 2011] korrelyasiyası zamanı yuxarıda sadalananlar tam olaraq öz təsdiqini tapır.
Şəkil 6. Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında qravitasiya sahəsinin intensiv artımının 3D modeli (2009-2010-cu il dövrü ərzində).
Belə ki, kiçik maqnitudaya malik olan zəlzələlər filtirə edildikdən sonra (şəkil 8.) maqnitudası üç və ondan yuxarı olan zəlzələlərə nəzər saldıqda görürük ki, sözü gedən bölgədə digər bölgələrə nisbətətn sakitlik hökm sürür. Seysmoloji tədqiqatların təcrübəsindən də bildiyimizə görə hiss olunan və güclü zəlzələlər adətən seysmik sakitlik zonalarında özünü göstərir.
Şəkil 7. Geomaqnit sahə gərginliyinin məkan-zaman qradiyentinin (σ∆T) dəyişməsinin 3D modeli [Рзаев, 2010].
Şəkil 8.2010-cu ildə baş verən zəlzələlərin episentrlər xəritəsi. [Abdullayeva, İsmayılova və başqaları, 2011]
İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profilində və Şamaxı rayonu ərazisində təкrаr qrаvimеtriк ölçülərin аpаrıldığı müşahidə məntəqələri ətrafındakı sahədə, yəni Qızıl-Bazar-Dəvəçi qırılmasının, Qərbi-Xəzər qırılmasının fraqmenti ilə və Acıçay-Ələt qırılmasının birgə təmas sahəsinin aktivləşməsinə dəlalət edə bilər ki, bu da burada mühitin gərgin vəziyyətinin artımına, dağ süxürlarının sıxılmasına, aktiv seysmotektonik hərəkət ilə müşayət olunan gərginliyin təzahürünə real imkan yaradır.
Кулиев Ф.Т., Гасанов А.Г., Юсифов Р.Ю., Метакса Х.П., Рзаев А.Г., Керамова Р.А., 1985. Отчѐт по теме 01. 02. НЗа (проблема 074.03) “Cозда-ние Шеки-Шамахинского и Апшеронского комплесных прогностических полигона и изучение вариации геофизических полей ”., Баку, Фонды ИГ НАНА. Гаджиев Р.М., Набиев А.Т., Макаров Е.М., Кадиров Ф.А., 1984. “Изучение неприливных вариации ускорений свободного падения на Апшеронском гравиметрическом полигоне ”. Повторные гравиметриические наблюдения, Сборник научных трудов, Москва. Рзаев А.Г., 2010. Исследования тектомагнитных эффектов в зонах с высокой геодинамической активностью. Проблемы сейсмологии в Узбекстане, №7., т.1. Ташкент. Abdullayeva R., İsmayılova S., Kazımova S.E., 2001. Seysmoloji bölmənin 2010-cu ildə Azərbaycan seysmoaktiv bölgələrində yerinə yetirdiyi işlərin hesabatı. AMEA RSXM fondu. Yüklə 40,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|